HALK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Türk edebiyatı
tarihi üç döneme ayrılmıştır:
1) İslâmiyet Öncesi Türk Edebiyatı
a) Sözlü Edebiyat
b) Yazılı Edebiyat
2) İslâm Uygarlığı Etkisindeki Türk Edebiyatı
A) Halk Edebiyatı
a) Anonim Halk Edebiyatı
b) Dinî Tasavvufî Halk Edebiyatı
c) Âşık Tarzı Halk Edebiyatı
B) Divan Edebiyatı
3) Batı Uygarlığı Etkisindeki Türk Edebiyatı

İslâmiyet öncesi Türk edebiyatının “sav” (atasözü) ve “sagu” (ağıt) gibi anonim
türleriyse zaten adlandırmada kullanılan terimlerin değişmesinin ötesinde tarih
boyunca kendi gelişim çizgilerinde yaşamaya devam ettiler. Böyle eksik bir sınıflandırmaya bağlı bir ayırım onlar açısından hiçbir zaman hiçbir anlam taşımadı.

İslâmiyet öncesi Türk edebiyatının “sav” (atasözü) ve “sagu” (ağıt) gibi anonim
türleriyse zaten adlandırmada kullanılan terimlerin değişmesinin ötesinde tarih
boyunca kendi gelişim çizgilerinde yaşamaya devam ettiler. Böyle eksik bir sınıflandırmaya bağlı bir ayırım onlar açısından hiçbir zaman hiçbir anlam taşımadı.

Türkler İslamiyetten önce Şamanizm, Maniheizm, Budizm, Musevilik ve Hristiyanlık gibi dinleri tarihin çeşitli dönemlerinde kabul etmişlerdir.

Türklerin tarih sahnesine çıktıkları Güney Sibirya Ormanları ile Altay Dağları
arasındaki üçgende, tarih öncesi dönemde önce kadınların hakim olduğu anaerkil
bir toplum yapısı içinde yaşadıkları bilinmektedir. Kadını üstün cins, erkeği ikincil bir cins olarak kabul eden ve küçük gruplar hâlinde yaşayan bu toplulukların
dinî, siyasi ve ruhani liderleri Türkçe “kam” adı verilen kadın şamanlardı.

Adını bildiğimiz en eski Türk ozanı Aprunçır Tigin’dir. Budizm ve Maniheizm döneminden adını bildiğimiz ozan-baksılarsa; Kül Tarkan, Çuçu, Kiki, Prataya Şiri, Seli Tutung, Asıg Tutung, Çısuya Tutung ve Kalım Keyşi’dir

Koşug: Günümüzde de yaygın olarak kullanılan koşma şeklinin Türk edebiyatında ilk görüldüğü biçimdir. Koşug terimi “şiir”, “nazım”, ve “beyit” anlamlarını
da karşılamıştır. Bir edebiyat terimi olarak “koşug” günümüzde de Tıva, Şor, Altay, Kırgız, Kazak, Hakas, Karakalpak, Saha (Yakut) gibi Türk boylarının halk şiiri
geleneklerinde “koşık”, “koşak”, “koşok” ve “kosık” şekillerinde yaşamaya devam
etmektedir. Koşuk dörtlüklerle kurulu şiir demektir.

Altay Türkleri arasında “kojong” şekliyle günümüzde yaşamaktadır. Kojong Altay Türkçesinde
“şarkı, türkü” anlamına gelmektedir.

On iki hikâyeden meydana gelen ve tam adıyla “Kitâb-ı Dedem Korkut AlâLisân-ı Tâife-i Oğuzan” olan Dede Korkut Hikâyeleri’nin bilinen iki yazma nüshası
vardır. Birincisi, on iki hikâyeden oluşmaktadır ve Berlin Dresden Kütüphanesi’ndedir. Türkiye’de ilk defa 1916 yılında Kilisli Rıfat Bilge tarafından yayınlanmıştır. Dede
Korkut Hikâyeleri bu yayından sonra Türkiye’de tanınmış ve dünyada da pek çok
araştırmacının dikkatini çekmiştir. İkinci Dede Korkut yazmasıysa, altı hikâyeden
oluşmakta ve “Hikâyet-i Oğuznâme-i Kazanbey ve Gayri” başlığını taşımaktadır.
Bu yazma Vatikan kütüphanesindedir. Dede Korkut pek çok bakımdan araştırmacıların dikkatini çekmekte ve devamlı olarak değişik yönleriyle araştırılmaktadır.
Dede Korkut üzerine Türkçe ve pek çok dilde yapılan araştırmalar bini aşkın olmakla birlikte iki nüshayı da karşılaştırarak okuyan Muharrem Ergin ve Orhan Şaik
Gökyay’ın çalışmaları en dikkate değer okunmuş metinler durumdadır

Küg: Ozan Aprunçır’ın bir şiirinde “şiir” anlamında kullanıldığı düşünülen bu
kelime şiirin bestesi ve ezgisi anlamındadır. Günümüzde de bu kelimeden türetilen “küy”, “küglemek” ve “küylemek” şekilleri, Türk dünyasında “ses”, “müzik”,
“beste”, “hava” veya “ezgi” anlamında kullanılmaktadır.

İslâm Uygarlığı Etkisindeki Türk Edebiyatı

Türkiye’de Türk edebiyatı tarihini ilk tasnif denemesini Mehmed Fuad Köprülü

yapmıştır. Buna göre Türk edebiyatı tarihi üç döneme ayrılmıştır:

1) İslâmiyet Öncesi Türk Edebiyatı

2) İslâm Uygarlığı Etkisindeki Türk Edebiyatı

3) Batı Uygarlığı Etkisindeki Türk Edebiyatı

 

Baksı: Türk edebiyatının ilk yaratıcılarından olan, olağanüstü güçlere sahip şiir söyleyen, musiki ve sihir ile tedavi yapan hekim, kam.

İslâmiyet öncesi Türk edebiyatında anonim türlerden olan “ağıt’ a” verilen ad “sagu” dur.

Türkler, İslâmiyetten önce pek çok dini kabul etmişlerdir. Bunlar:

1: Şamanizm 2: Maniheizm 3: Budizm 4: Musevilik 5: Hristiyanlık

Totemizm: İnsanla hayvan ve bitkiler arasında bir akrabalık ilişkisi olduğuna dair inanç.

Sığıtçı” (yug denilen cenaze törenlerinde, yas ve matem tutturmak amacıyla profesyonel ağıt söyleyicilere verilen addır.

Adını bildiğimiz en eski Türk ozanı Aprunçır Tigin’dir.

İslamiyet öncesi Türk edebiyatındaki şiir tür ve şekilleri:

1: Koşug – 2: Kojan – 3: Ir/Yır – 4: Küg – 5: Takşut – 6: Takmak

Yug: Cenaze Töreni

Bilinen iki yazma nüshası Berlin Dresten ve Vatikan kütüphanelerinde bulunan, Oğuzların kahramanlıklarının anlatıldığı on iki öyküden oluşan eser: Dede Korkut Hikayeleridir.