HALK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Ayak kuklası. Cevap C'dir.

Canlı kukla. Cevap A'dır.

Meddah. Cevap A'dır.

Curcuna- baz. cevap B'dir.

Palanka. Cevap D'dir.

Orta oyunu. Cevap D'dir.

Orta oyunu. Cevap E 'dir.

Tulûat: Doğaçlama
anlamındadır.

İpli kuklanın yapımında en çok kullanılan malzeme ahşaptır.

İbiş: Her zaman uşak rolündedir. Asıl adı “Sadık” olmasına karşılık çoğunlukla
“İbiş” olarak çağırılır. İhtiyar’ın uşağıdır, kurnaz ve hazır cevaptır. İbiş kaba saba,
açık saçık ve iki anlamlı sözler söyleyerek oyunun gelişmesini sağlar. O, kukla
oyunlarının baş komiğidir. Eğri büğrü, püskülü devamlı oynayan biçimsiz bir fesi
vardır.

Türk meddah geleneğinin icralarında anlatım ve gösteriler “Başlangıç”, “Açıklama”, “Senaryo” ve “Bitiş” gibi kalıplaşmış bölümlerden meydana gelmektedir.

Senaryo Bölümü: Meddah, başlangıç ve açıklama bölümlerinde dikkatlerini çekerek etrafına topladığı seyircilere, bu bölümde asıl anlatacağı hikâyeyi anlatmaya başlar. Meddah bütün ustalığını bu bölümde gösterir. Meddahın ustalığı demek, Türkçeyi yeri geldiğinde bütün ağızlarıyla kullanmak, Osmanlı toplum
yapısı içinde yer alan ve bir çoğunu karagözde de gördüğümüz azınlık tiplerini konuşma biçimleriyle taklit etmek, sözlerini deyim ve atasözlerinden argoya kadar kalıp ifade ve sözlerle süslemek ve sözlü anlatımını jest ve mimiklerle desteklemektir. Meddahlar senaryo bölümünde farklı kökenden gelen tipleri dans, müzik ve dil özellikleriyle birlikte canlandırırak icralarını zenginleştirip anlatımı monotonluktan da kurtarırlar. Meddahlık geleneğinde taklitler ne kadar zengin olursa olsun asıl olan hikâyedir. Bu özellik belki de karagözün sözel cephesiyle meddahın sözel cephesi arasındaki en önemli farklılıktır. Karagözde derine inmeyen hikâye, meddahta üzerinde göreceli olarak daha çok durulan, derinleştirilen ve asıl dinlenilerek zevk alınan, merak edilen ve anlatıcıdan istenilen durumundadır. Meddah seyircilerinin niteliklerini göz önünde bulundurarak anlattığı hikâyeyi geliştirir. Tıpkı sözlü kültür ortamında epik destan anlatan destancı veya kahvehanede halk hikâyesi anlatan âşık gibi seyircinin tavrı hikâyesini anlatan meddahı doğrudan
doğruya etkiler. Seyirciden meddaha gelen bu etkiler hikâyenin uzunluğunu veya kısalığını belirler. Usta ve yaratıcı bir meddah, hikâyesini ezberlemez ve ezberden kelimesi kelimesine anlatmaz. O, hikâyenin ana olaylar dizisini ve karakterlerin niteliklerini bilir. Dikkatli, istekli ve destekleyen bir dinleyici karşısında meddah asıl anlatı içerisine bağımsız sayılabilecek hikâyecikler veya asıl anlatının uygun yerlerine yeni şive ve taklitler ekleyerek hikâyesini istediği kadar uzatabilir. İsteksiz ve dikkatsiz bir seyirci kitlesi karşısında da hikâyeyi kısaltabileceği gibi hikâyenin anlatımını kesip bir anısını ya da bir fıkra anlatarak onların dikkatini toplamayı deneyebilir. Meddahın anlattığı hikâye çok uzunsa hikâyede anlatılan olayın çok merak uyandıran bir yerinde çay, kahve, tütün içmek için ihtiyaç molası verebilir.

Başlangıç Bölümü: Meddah “Hak dostum Hak!” nidasıyla oyuna başlar.
Meddah bir divanî veya bir tekerleme söyleyerek seyircinin dikkatini icrasına çeker. İcranın başlangıcını sağlayan manzumelere örnek olarak;
“Hak dostum Hak!”
Yanıldım ben çırak aldım yanıma
Eve gelmez külhan dükkanda yatır
Kovsam o da düşmez şanıma
Ki vardır çarşafsız yorganda yatır
Haşa huzurdan ustası çırağını sever
Bir eşek aldı pazardan, eşek göze geldi çatladı nazardan
Eşek çıktı mezardan, eşeğin aşkından ormanda yatır
Bizim çırak da hırtıyı pırtıyı toplamış külhanda yatır
Zaman-ı evailde...”
şeklindeki Hayalî Küçük Ali’nin söylediği tekerleme verilebilir. Tekerlemenin
veya bir divanînin okunmaya başlaması bir yandan dinleyicilerin meddahın etrafında toplanmasını sağlarken diğer yandan da toplanmış olan dinleyicilerin kendi
aralarında konuşmayı keserek, anlatım sessizliği sağlamak gibi icra ortamını düzenlemeye yönelik gizli işlevleri de vardır.
Meddahların icralarının başlangıcında okudukları divanîlere ve onu takip
eden tekerlemelere de örnek olarak şu manzume verilebilir:
“Hak dostum Hak!”
Bâkî Efendi’nin Divanı’ndan
3. Ünite - Halk Edebiyatında Seyirlik Türler: Kukla, Meddah, Orta Oyunu 63
Ey gönül a’yan-ı devlet içre himmet kalmadı
Kimden umarsın kerem, ehl-i mürüvvet kalmadı
***
Nefse nefsî oldu dünya, hep alem hayrettedir
Kimseden hiç kimseye zerre inâyet kalmadı
***
Gel zuhûr et handesin ey mehdi-i sahip-kıran!
Kim cihanda zahir olmadık alâmet kalmadı
***
Ey dirîğâ lutf u ihsanı kapusun yaptılar
Zikri hayr olsun diyen sâhib-saâdet kalmadı
***
Câhil ü nâdân ola gör ister isen mertebe
Kim kemal ehline Baki şimdi rağbet kalmadı
şeklindeki divanîyi okuduktan sonra, “Sühensâz-ı gülistan-ı nezâket, nihâl-i
konca-i bâğ-ı zerâfet, dinledikçe verir tab’a letâfet, dinleyiniz efendim. İşte bu âciz
köleleri, oturun bey efendilere nakl eylesin hoşça bir hikâye. Efendim râviyân-ı ahbâr
ve nâkilân-ı âsâr, muhaddisân-ı rûzigâr nakl-i beyan ider ki, zamân-ı evâilde...”
gibi girişlerle meddahlar anlatacakları hikâyeye başlarlardı. Meddah hikâyelerinin
başlangıç ve bitiriş kısımlarındaki bu manzume ve tekerlemeler, tıpkı masalların
açılış ve kapanış tekerlemelerine benzer şekilde sözlü anlatıyı ve icrasını düz ve
gündelik konuşmadan ayıran bir çerçeve işlevindedirler

Orta oyunu dört bir yanı seyircilerle dolu bir meydanın
ortasında, belli bir konu çerçevesinde fakat herhangi bir yazılı metne bağlı kalmadan, canlı oyuncular tarafından doğaçlama (irticalen/tulûat) olarak oynanan
geleneksel seyirlik bir oyundur.

Curcuna-baz: Curcuna içinde
dans edip soytarılıklar yapan
sivri külahlı, bazen yüzleri
maskeli oyunculara verilen
isimdir.

Palanka: Kelimenin gerçek
anlamı ağaç ve toprakla
yapılmış, hendekle çevrilmiş
küçük hisardır.

Geleneksel anlayışla
yapılmış bir “orta oyunu meydanı” şu bölümlerden oluşurdu:
1. Sandık Odası (Pusat Odası): Oyuncuların kostümlerinin bulunduğu ve giyinip soyundukları çadır ya da perdeyle kapatılmış bir yer.
2. Kapı: Oyuncuların meydana girip çıktıkları kısım.
3. Çalgıcıların Yeri: Orta oyununda genellikle zurna ve çifte-nara gibi müzik
aletlerini çalan müzisyenlerin oturduğu yer.
4. Dükkan: Neredeyse bütün oyunlarda “Pişekâr”ın yardımıyla bir işe başlayan “Kavuklu”nun dükkan olarak kullandığı 70 cm yüksekliğinde iki kanatlı bir paravana.
5. Meydan: Oyuncuların oynadığı yaklaşık 15x25 metrelik alan.
6. Yenidünya: Oyuna göre ev, hamam gibi mekânlar olarak kullanılan yaklaşık
1,5 m yüksekliğinde tahtadan yapılmış 2-4 kanatlı kafes veya paravanadır.
Yenidünya’nın içinde 2-3 tane iskemle vardır.
7. Mevki: Erkek seyircilerin oturduğu bölümdür.
8. Kafes: Kadın seyircilerin oturduğu bölümdür.
9. Parmaklık: Çoğunlukla 1,5 m yüksekliğindeki kazıklara çekilen iplerle
oluşturulan seyirci kısmı ile oyun meydanını birbirinden ayıran bölümdür