HALK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Eski Türkçede, el kuklasına “kol korçak” adı verilirdi. İpli kuklaya ise “Çadır-hayal” denilmekteydi.

Eski Türkçede, el kuklasına “kol korçak” adı verilirdi. İpli kuklaya ise “Çadır-hayal” denilmekteydi

İpli Kukla: İpli kuklanın yapımında en çok kullanılan malzeme ahşaptır. İpli
kukla yapımında hem yumuşak ve hafif hem de dayanıklı olan ıhlamur gibi ağaçlar kullanılır. İpli kukla yapımlarında, kol, el, bacak başta olmak üzere pek çok
eklem yeri vardır. Bu kısımlar için ahşaptan sonra, tel, levha ve metal malzeme de
kullanılır.

Türk kukla seyirlik oyun geleneğindeki oyuncu tipleri ve bunların tipolojik özellikleri şöylece sıralanabilir:
İbiş: Her zaman uşak rolündedir. Asıl adı “Sadık” olmasına karşılık çoğunlukla
“İbiş” olarak çağırılır. İhtiyar’ın uşağıdır, kurnaz ve hazır cevaptır. İbiş kaba saba,
açık saçık ve iki anlamlı sözler söyleyerek oyunun gelişmesini sağlar. O, kukla
oyunlarının baş komiğidir. Eğri büğrü, püskülü devamlı oynayan biçimsiz bir fesi
vardır. İbiş oyunlarda Tombul, Fıstık, Kıvrak, Kışkış, Guguk, Gaytan, Gelecek, Köstebek, Mutlu, Cümbüş, Toplu, Altın Bülbül, Durmuş gibi adlar da alır

Açıklama Bölümü: Meddah bu bölümde ölçülü veya ölçüsüz sözlü kalıp ifadeler kullanarak anlatacağı hikâyenin kahramanlarının ailesi, sosyo-ekonomik
durumu, mekânı, zamanı hakkında bilgiler verir. Geçmişte bu kısımda bazen
icranın yapıldığı devrin padişahına övgülerin yer aldığı da olurdu

Curcuna-baz: Curcuna içinde
dans edip soytarılıklar yapan
sivri külahlı, bazen yüzleri
maskeli oyunculara verilen
isimdir.

Muhâvere (Diyalog): Zurnacının Kavuklu havasını çalmasıyla birlikte Kavuklu ve Kavuklu-arkası meydana gelirler. Oyunun muhâvere bölümü “arzbar” ve “tekerleme” denilen iki alt bölümden oluşur

Kavuklu: Orta oyununun baş komiğidir. Kavuklu orta oyunundaki iki ana
tipten birisidir. Kavuklu başındaki büyük kavuğu bir baş hareketiyle yere düşürmeden oynatmak, biniş (cübbe) eteklerini bele sokmak, arka eteklerini kaldırmak, papuç sektirmek, sendelemek tam düşecekken toparlanıvermek gibi ustalıkla yaptığı gülünç hareketlerle meydanı dolduran ve seyirciyi güldüren bir tiptir.
Kavuklu’ya, Pişekâr tarafından iş bulunarak, dükkan veya ev kiralanarak devamlı
meydanda kalması sağlanır. Kavuklu’nun Pişekâr ve diğer tiplerle olan ilişkileri, orta oyununun güldürme amaçlı yapısının temelidir. Kavuklu tıpkı Karagöz’e
benzer bir şekilde, her entrikanın içinde yer alır

Canlı, dinamik ve istekli bir seyirci kitlesi karşısında meydana çıkan bir orta oyunu kolu bu tür bir seyirciden aldığı elektriği (olumlu ve teşvik edici etkiyi) doğrudan doğruya icra
ettiği ve doğaçlama olarak yaratıp oynadığı oyuna yansıtacaktır. Eğer seyirci oyuna çok ilgi gösterirse Pişekâr, oyuna daha çok taklit sokarak oyunu uzatacaktır.
Seyircinin ilgisi oynayanların icralarını da olumlu yönde etkileyecektir.

Geleneksel anlayışla
yapılmış bir “orta oyunu meydanı” şu bölümlerden oluşurdu:
1. Sandık Odası (Pusat Odası): Oyuncuların kostümlerinin bulunduğu ve giyinip soyundukları çadır ya da perdeyle kapatılmış bir yer.
2. Kapı: Oyuncuların meydana girip çıktıkları kısım.
3. Çalgıcıların Yeri: Orta oyununda genellikle zurna ve çifte-nara gibi müzik
aletlerini çalan müzisyenlerin oturduğu yer.
4. Dükkan: Neredeyse bütün oyunlarda “Pişekâr”ın yardımıyla bir işe başlayan “Kavuklu”nun dükkan olarak kullandığı 70 cm yüksekliğinde iki kanatlı bir paravana.
5. Meydan: Oyuncuların oynadığı yaklaşık 15x25 metrelik alan.
6. Yenidünya: Oyuna göre ev, hamam gibi mekânlar olarak kullanılan yaklaşık
1,5 m yüksekliğinde tahtadan yapılmış 2-4 kanatlı kafes veya paravanadır.
Yenidünya’nın içinde 2-3 tane iskemle vardır.
7. Mevki: Erkek seyircilerin oturduğu bölümdür.
8. Kafes: Kadın seyircilerin oturduğu bölümdür.
9. Parmaklık: Çoğunlukla 1,5 m yüksekliğindeki kazıklara çekilen iplerle
oluşturulan seyirci kısmı ile oyun meydanını birbirinden ayıran bölümdür

İlk kuklanın ne zaman yapıldığına ilişkin kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Kukla oyununun da gölge oyunu gibi Çin ve Hindistan’da ortaya çıktığı, önce Endonezya ve Japonya’ya daha sonra da Türkistan ve İran yoluyla Batı’ya geçtiği görüşü yaygın olarak kabul edilmektedir.

Anadolu ve Rumeli Türklerinde, ilk dönemelerde “kol korçak” (el kuklası), ve “çadır hayal” (ipli kukla) adı verilen kukla oyununa daha sonraları farklı adlar verilmiştir. Selçuklular ve Osmanlılar döneminde son derece önemli bir kültürel etkinlik olarak karşımıza çıkan bu geleneksel seyirlik oyunlar, XVII. yüzyıldan sonra “kukla” olarak adlandırılmaya başlanılmıştır. Kuklacılara da “Kuklabaz”, “Başkuklabaz”, “Hayalbaz”, “Suretbaz” gibi adlar verilmiştir.

Türk kukla seyirlik oyun geleneğinde değişik tekniklerle oluşturulup oynatılan çeşitli kukla oyunu tipleri vardır. Bu kukla oyunu tipleri çoğunlukla oynatıldıkları teknikten hareketle adlandırılırlar. Bunlar, el kuklası, ipli kukla, iskemle kuklası, araba kuklası, köy kuklası, dev kukla, ayak kuklası, yer kuklası ve canlı kukla gibi adlar ile anılmaktadır.

Daha çok Anadolu’da yaygın olan ayak kuklası tekniği, kuklacının iki ayak başparmağına taktığı kuklaları oynatmasına ve konuşturmasına dayanan ayak kuklasının baş kahramanına “Keçel Pehlivan” denilir.

Bilinen bazı kukla oyunları olarak İki Garip Kardeşler, Anadolu Köyünde Düğün, Sahte Esirci, Cinli Yazıcı, Gül ile Fidan, Üvey Anne, İncili Çavuş, Arabistan’dan Gelen Esirci, Kahyanın Hilesi, Hain Kız, Anadolu Köyünde Düğün sıralanabilir.

Meddah, birçok kişinin içinde bulunduğu bir olayı tek başına canlandıran bir oyuncu (aktör)dur. Mimik ve şive taklitleriyle birçok kişinin, bir kişi tarafından canlandırılması demek olan meddahlık en önemli dramatik sözlü sanat türlerimizden birisidir. Bu sanatın, sanatkârı olan meddah, bir sandalyeye oturarak dinleyicilerine hikâye anlatır. Bu hikâyelerin bir kısmı anonim eserlerdir; bazılarının yazarları bellidir. Karagöz ve orta oyununda olduğu gibi günlük hayat olayları, masallar, destanlar, hikâye ve efsaneler meddahın da repertuarını oluşturur.

Meddah başlangıç bölümünde “Hak dostum Hak!” nidasıyla oyuna başlar. Meddah bir divanî veya bir tekerleme söyleyerek seyircinin dikkatini icrasına çeker.

Meddah hikâyelerinin yazılı kaynakları son derece azdır. Bugün elimizde bulunan ve çoğunun sadece adı bilinen bazılarının ise meddahların bir hikâyeyi anlatmak için aldıkları notlar veya çok genel hatlarıyla özetleri vardır. Sadece adları bilinenler dahil meddah hikâyelerinden bazıları, Mahmut Sebüktekin, Hazinedar, Yusuf, Celâl Cemal, Kadı Hüseyin, Konevî Derviş Halil, Acebnûş, Tanburî, Burusavî, Ebe Hallac, Hafız Çelebi, Hacı Kadın, Bilgiç Subaşı, Fıçı, Abdi Ağa, Murat Ağazade, Beşboynuz, Yasakçılar, Kayıkçılar, Yağlıkçı İsmail, Hacı Bıçak, Bağdadi Hulle, Söylemez Sultan, Peremeci Baba Ahmet, Sudan Köprü, Dayızade Mermeris, Ondokuz Halil, Hüdadad Cemşid, Hatem-i Tay, Kuyumcubaşı, Sefer Beyzade, Nallıhan, Baba Mahi, Baht-ı Hammal, Bağdadi Süleyman Ağa, Cüce Çeşmesi, Hümayun Şah, Kaptanzade, Gavri Ağa, Hoca Abdurrahman, Dâyezade Yusuf, Tiryaki Ayyaş Bengi, Hacı Nasr, Bekir Kaptan, Boşnak Kadı, Hüsn-i Dünya, Kol Kethüdasızade, Hacı Himmetzade, Recep Paşa Yarımcalar, Mansur-i Define-gir, Selim-i Cevher-furuş, Şemse Banu, Mustafa Cafer-i Tayyar, Seyfi Ağa, Kafazade, Âşık Garip, Seyfülmülük, Şahbur Çelebi, Hüsrev Şah ve Gül Banu, Mahmud ile Elif, Tıflî Efendi, Şah İsmail, Şah-ı Bigam, Şah-ı Acem, Merdüm-har, Mahmud ve Ayaz, Alca Han, Kara Kadı şeklinde sıralanabilir.

Hep Türkler tarafından oynanan  “Pişekâr” ve “Kavuklu” rolleri orta oyunu ile özdeşleşmiştirler. İbiş rolü ise kukla oyununun bir parçasıdır.

Orta oyunlarının asıl ele aldığı konunun anlatıldığı bölüm fasıl bölümüdür. Bu nedenle, orta oyunu geleneğinde oyunlar fasıl bölümünde işlenen konuya göre adlandırılır.