HALK EDEBİYATINA GİRİŞ II - Deneme Sınavı - 10

Hece ölçüsü bakımından türküler, duraklı veya duraksız, çoğunlukla 7 ile 15 arasındaki heceli kalıplarla oluşturulurlar. Ancak gelenekte yaşamakta olan türkü örneklerine bakılırsa bunun da kesin bir sınırlama olmadığı anlaşılır. Örneklere göre, türküler, hece ölçüsünün bütün kalıplarıyla söylenebilir. Fakat yedili, sekizli ve on birli hece ölçüsünün daha yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir. Bu durum da türkünün bir nazım şekli olmamasının bir kanıtı olarak kabul edilir.

Türkülerde kıt’alar yapı bakımından iki bölümden oluşur. Birinci bölüm türkülerin asıl sözlerinin bulunduğu bölümdür. Bu bölüme “bent” adı verilir. İkinci bölüm ise bendin sonunda tekrarlanan “nakarat” kısmıdır. Nakarat kısmına, “bağlama” veya “kavuştak” da denir. Bentler ve kavuştaklar kendi aralarında kafiyelenirler. Türkülerin bir çok bakımdan en önemli kısmı kavuştak veya nakaratlarıdır. Yapı veya şekil olarak taşıdıkları özelliklerin başında “tekrar” gelir.

Eski Türkçede, el kuklasına “kol korçak” adı verilirdi. İpli kuklaya ise “Çadır-hayal” denilmekteydi.

Eski Türkçede, el kuklasına “kol korçak” adı verilirdi. İpli kuklaya ise “Çadır-hayal” denilmekteydi

İpli Kukla: İpli kuklanın yapımında en çok kullanılan malzeme ahşaptır. İpli
kukla yapımında hem yumuşak ve hafif hem de dayanıklı olan ıhlamur gibi ağaçlar kullanılır. İpli kukla yapımlarında, kol, el, bacak başta olmak üzere pek çok
eklem yeri vardır. Bu kısımlar için ahşaptan sonra, tel, levha ve metal malzeme de
kullanılır.

Türk kukla seyirlik oyun geleneğindeki oyuncu tipleri ve bunların tipolojik özellikleri şöylece sıralanabilir:
İbiş: Her zaman uşak rolündedir. Asıl adı “Sadık” olmasına karşılık çoğunlukla
“İbiş” olarak çağırılır. İhtiyar’ın uşağıdır, kurnaz ve hazır cevaptır. İbiş kaba saba,
açık saçık ve iki anlamlı sözler söyleyerek oyunun gelişmesini sağlar. O, kukla
oyunlarının baş komiğidir. Eğri büğrü, püskülü devamlı oynayan biçimsiz bir fesi
vardır. İbiş oyunlarda Tombul, Fıstık, Kıvrak, Kışkış, Guguk, Gaytan, Gelecek, Köstebek, Mutlu, Cümbüş, Toplu, Altın Bülbül, Durmuş gibi adlar da alır

Açıklama Bölümü: Meddah bu bölümde ölçülü veya ölçüsüz sözlü kalıp ifadeler kullanarak anlatacağı hikâyenin kahramanlarının ailesi, sosyo-ekonomik
durumu, mekânı, zamanı hakkında bilgiler verir. Geçmişte bu kısımda bazen
icranın yapıldığı devrin padişahına övgülerin yer aldığı da olurdu

Curcuna-baz: Curcuna içinde
dans edip soytarılıklar yapan
sivri külahlı, bazen yüzleri
maskeli oyunculara verilen
isimdir.

Muhâvere (Diyalog): Zurnacının Kavuklu havasını çalmasıyla birlikte Kavuklu ve Kavuklu-arkası meydana gelirler. Oyunun muhâvere bölümü “arzbar” ve “tekerleme” denilen iki alt bölümden oluşur

Türküler iki kaynaktan beslenirler. Birincisi, ilk söyleyenleri (yakıcıları) bilinmeyen ve “asıl türküler” de denen anonim türkülerdir. Hiç şüphesiz bu türkülerin bir ilk söyleyeni vardır. Ancak ya adını türküye koymamıştır ya da zamanla bu ad unutulmuş ve türkü anonimleşerek topluma mal olmuştur. Türküleri besleyen ikinci kaynak ise yaratıcıları belli olan türkülerdir. Bu türkülerde bir âşık veya bilinen bir kişinin söylediği bir eser, türkü hâline dönüştürülür.

Ezgilerine Göre Türküler: Türküler ezgileri bakımından “usulsüz ezgiler” ve “usullü ezgiler” olarak ikiye ayrılır.
a. Usulsüz ezgiler:Bunlar uzun havalardır ve “kayabaşı”, “divan”, “maya”, “bozlak”, “koşma”, “garip”, “hoyrat”, “kerem”, “kesik kerem”, “müstezad”, “Türkmani”, ve “Çukurova”, “Aydos”, “Eğin” gibi çeşitleri vardır.

b. Usullü ezgiler: Genellikle oyun havaları olup bu tür ezgiler bölgelere göre değişik adlar alır: Ege’de “zeybek”, Karadeniz’de “horon” ya da “yalı havası”, Ordu, Giresun, Marmara ve Trakya’da “karşılama”, Erzurum yöresinde “Sümmani”, Harput yöresinde “şıkıltım”, Isparta ve yöresinde “dattiri”, Konya’da “oturak”, Şanlıurfa’daysa “kırık” adı verilir.

Konularına Göre Türküler: Türkülerin işlediği konulara göre tematik bir sınıflandırması şu şekilde yapılabilir:

Kavuklu: Orta oyununun baş komiğidir. Kavuklu orta oyunundaki iki ana
tipten birisidir. Kavuklu başındaki büyük kavuğu bir baş hareketiyle yere düşürmeden oynatmak, biniş (cübbe) eteklerini bele sokmak, arka eteklerini kaldırmak, papuç sektirmek, sendelemek tam düşecekken toparlanıvermek gibi ustalıkla yaptığı gülünç hareketlerle meydanı dolduran ve seyirciyi güldüren bir tiptir.
Kavuklu’ya, Pişekâr tarafından iş bulunarak, dükkan veya ev kiralanarak devamlı
meydanda kalması sağlanır. Kavuklu’nun Pişekâr ve diğer tiplerle olan ilişkileri, orta oyununun güldürme amaçlı yapısının temelidir. Kavuklu tıpkı Karagöz’e
benzer bir şekilde, her entrikanın içinde yer alır

Canlı, dinamik ve istekli bir seyirci kitlesi karşısında meydana çıkan bir orta oyunu kolu bu tür bir seyirciden aldığı elektriği (olumlu ve teşvik edici etkiyi) doğrudan doğruya icra
ettiği ve doğaçlama olarak yaratıp oynadığı oyuna yansıtacaktır. Eğer seyirci oyuna çok ilgi gösterirse Pişekâr, oyuna daha çok taklit sokarak oyunu uzatacaktır.
Seyircinin ilgisi oynayanların icralarını da olumlu yönde etkileyecektir.

Geleneksel anlayışla
yapılmış bir “orta oyunu meydanı” şu bölümlerden oluşurdu:
1. Sandık Odası (Pusat Odası): Oyuncuların kostümlerinin bulunduğu ve giyinip soyundukları çadır ya da perdeyle kapatılmış bir yer.
2. Kapı: Oyuncuların meydana girip çıktıkları kısım.
3. Çalgıcıların Yeri: Orta oyununda genellikle zurna ve çifte-nara gibi müzik
aletlerini çalan müzisyenlerin oturduğu yer.
4. Dükkan: Neredeyse bütün oyunlarda “Pişekâr”ın yardımıyla bir işe başlayan “Kavuklu”nun dükkan olarak kullandığı 70 cm yüksekliğinde iki kanatlı bir paravana.
5. Meydan: Oyuncuların oynadığı yaklaşık 15x25 metrelik alan.
6. Yenidünya: Oyuna göre ev, hamam gibi mekânlar olarak kullanılan yaklaşık
1,5 m yüksekliğinde tahtadan yapılmış 2-4 kanatlı kafes veya paravanadır.
Yenidünya’nın içinde 2-3 tane iskemle vardır.
7. Mevki: Erkek seyircilerin oturduğu bölümdür.
8. Kafes: Kadın seyircilerin oturduğu bölümdür.
9. Parmaklık: Çoğunlukla 1,5 m yüksekliğindeki kazıklara çekilen iplerle
oluşturulan seyirci kısmı ile oyun meydanını birbirinden ayıran bölümdür

Dörtlüklerle Kurulan Türküler: Dörtlüklerden oluşturulan bu türkülerin kavuştakları yoktur. Çoğunlukla 11 heceli kalıpla oluşturulurlar. Bu tür türkülerin kafiye örgüsü xaxa, bbba, ccca.. şeklindedir.

Bahar olup yaz ayları gelince

Türlü çiçekleri açtı sılanın

Lâle ile sümbül boynun eğince

Sarı bülbülleri öttü sılanın

...
Gurbet ilde kimse yoktur ağlaya

Dertli yoktur benim gönlüm eğleye

Ala karlı mor sümbüllü yaylaya

Güzelleri sökün etti sılanın

Türk toplumunda ağıt yakmanın çok eski bir geçmişi vardır. Eski Türklerin takvime bağlı üç önemli töreni vardı. Bu takvime bağlı törenler “sığır”, “şölen” ve “yuğ” adını taşırlardı. Dahası, İslâmiyetten önceki dönemde ünlü bir kişinin ölümünden sonra yapılan ve “yuğ” adı verilen dinsel yas törenlerinde “sagu” denen şiirler söylenirdi.

Tarihsel olarak da, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te “ninni” karşılığı olarak “balu balu” ifadesi kullanılmaktadır. Ninni karşılığındaki Dîvânu Lugâti’t-Türk’te geçen bu kullanım Türkçede bilinen en eski kullanımdır. Türkçenin yanısıra Hintçe “nanna”, Arapça “ninna”, İtalyanca “ninna”, Fransızca “nâni”, İspanyolca “nana” Yunanca, “nâni” gibi başka dillerde de benzerleri kullanılan “ninni” sözcüğünün XI. yüzyıldan itibaren Türkçede kullanıldığı düşünülmektedir.

Ninniler içerdikleri konular ve ninniyi söyleyenin anlatım tutumuna göre on başlık altında toplanabilir:

Cinaslı mâni/Kesik mâni: Yaygın olarak dört-beş mısradan oluşan, ilk mısraı yedi heceden daha az ve cinaslı kafiyelerin kullanıldığı mânilere “cinaslı mâni” veya “kesik mâni” adı verilmektedir. Geçmişte daha çok İstanbul semaî kahvehanelerinde, Orta, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde de söylenen bu tür mâniler çoğunlukla “adam aman”, “azizim”, “âşık der”, “ay balam” gibi hitap ifadeleriyle başlamaktadır. Kesik veya cinaslı mâni denilen bu tip mânilere “doldurmalı kesik mâni” veya “ayaklı mâni” de denilmiştir.

Bilindiği gibi mâniler sadece anonim olarak veya sıradan insanlar tarafından meydana getirilmez. Âşıklar tarafından meydana getirilen mâniler de vardır. Ayrıca, bazı halk hikâyelerinde de pek çok mâni kullanılmıştır.

Mâniler, icra ve ibda edildikleri (yaratılma) sosyo-kültürel bağlamlara dayalı olarak şu şekilde tasnif edilmişlerdir:

6. Semai Kahvelerinin Cinaslı Mânileri: İstanbul’da âşıklık geleneği zayıflayınca, tulumbacılara istinaden oluşan çalgılı mahalle kahvelerinde müşterilerin birbirleriyle atışmayı bir hobi haline getirmesiyle gittikçe yaygınlaşan cinaslı mâni söyleme ve bu yolla atışma geleneğinin ürünü olan cinaslı mânilerin bir çoğu kaydedilmiştir (24. sayfa)