HALK EDEBİYATINA GİRİŞ I - Deneme Sınavı - 4

Altay kam alkışına göre ateş ana, -Türkçe ateş “od” ve “al” kelimeleriyle ifade edilirdi- geceleri al bir kısrağın üzerine binerek gezdiğine inanılması “Sen karanlık gecelerde, genç kızlar gibi saçlarını dalgalandırarak oynuyorsun, kırmızı ipekli kumaşlar sallayarak genç al kısrak üzerinde geziyorsun” şeklinde ifade edilmektedir. Bugün Anadolu dahil bütün Türk dünyasında hangi dine inanırsa inansın Türk boylarının tamamında “al karısı” veya “albastı” olarak adlandırılan inanışla ilişkilidir. Cümle içinde yer alan “kırmızı ipekli kumaşlar sallayarak” gezme, yine Türk dünyasının hemen her yerinde rastlanılan “al karısı” efsane ve memoratlarında al karısının al ya da kırmızı renkli elbisesine ve düşkünlüğüne işaret etmektedir. Doğru cevap B'dir.

Sözlü edebiyatın türleri arasında kronolojik olarak sıralamada en eski olduğu kabul edilen mitlerden sonra veya daha yakın zamanlar açısından da eş zamanlı olduğu düşünülen epik destanlar gelmektedir. Mitlerin kutsal anlatılar olmasına karşılık epik destanlar kutsal anlatılar değildir. Mitlerin kahramanları tanrılar, tanrıçalar ve yarı tanrılar gibi tanrısal varlıklar olmasına karşılık epik destanların kahramanları insanlardır. Bu insanlar arasında olağanüstü özelliklere sahip olanlar olsa bile bunlar yine insandırlar. Mitler de zaman dünyanın veya kâinatın yaratılışı gibi kozmik zamanlar olmasına karşılık epik destanlarda zaman tarihsel zamanlardır. Bu sıraladığımız özelliklerle epik destanlar mitlerden ayrılır. Doğru cevap D'dir.

Yeni Türk Destanları
Son yüzyıllarda sözlü kaynaklardan derlenerek yazıya geçirilmiş bu destanlar, sahip oldukları tematik ve yapısal özellikler bakımından kendi aralarında arkaik, kahramanlık ve tarihî destanlar olarak üçe ayrılırlar.
1) Arkaik Destanlar: Daha ziyade Altay, Hakas, Tıva, Saha (Yakut), Teleüt, fior gibi İslâmiyeti kabul etmemiş ve ağırlıklı olarak şamanist dünya görüşüne sahip Sibirya’da yaşayan Türk boyları arasından derlenmiş, içerisinde yaygın olarak mitolojik motişer yer alan tematik destanlar bu gruba girmektedir. Bu destanlar, içlerinde birçok eski veya arkaik temalar ve motişer nedeniyle arkaik destanlar olarak adlandırılmaktadır. Bu tür destanlara, Altın Arığ Destanı, Alıp Manaş Destanı, Maaday Kara Destanı, Ural Batır, Er Töştük, Yaratılış Destanı, Ucocoş Destanı, Olonhoy Destanı, Altın Cüs Destanı, Kula Mergen Destanı, Abat Destanı, Koğutay Destanı, Duha Kocaoğlu Deli Dumrul Destanı, Basat ve Tepegöz Destanı, Ay Manıs Destanı, Akbuzat Destanı, Altın Taycı Destanı, Er Samır Destanı ve Oğol Han Destanı örnek olarak verilebilir.
2) Kahramanlık Destanları: Kahramanın yerini, yurdunu düşmanlara karşı koruduğu ve âşık olduğu kızı elde ederek evlendiği çoğunlukla çok epizotlu bu destanlar asıl kahramanlık destanları olarak bilinir. Türk epik destan geleneğinde en yaygın olan bu tür destanlardır. Kahramanlık destanlarına, Manas Destanı, Köroğlu Destanı, Alpamış Destanı, Kambar Batır Destanı, Bozoğlan Destanı, Kobılandı Batır Destanı, Kurmanbek Destanı, Çora Batır Destanı gibi örnekler verilebilir.
3) Tarihî Destanlar: Konu ve kahramanlarını tarihî şahsiyetler ve tarihî olayların oluşturduğu kahramalık destanlarına tarihî destanlar adı verilir. Tarihi destanlara, Battal Gazi Destanı, Danişmend Gazi Destanı, Sarı Saltuk Destanı, Edigey Destanı, Karasay Kazi Destanı, Orak Mamay Destanı, Nözüğüm Destanı, Abdurrahman Han Destanı, Timur Destanı, Osman Batır Destanı ve Genç Osman Destanı örnek olarak verilebilir. Doğru cevap C'dir.

Arkaik Destanlar: Daha ziyade Altay, Hakas, Tıva, Saha (Yakut), Teleüt, fior gibi İslâmiyeti kabul etmemiş ve ağırlıklı olarak şamanist dünya görüşüne sahip Sibirya’da yaşayan Türk boyları arasından derlenmiş, içerisinde yaygın olarak mitolojik motişer yer alan tematik destanlar bu gruba girmektedir. Bu destanlar, içlerinde birçok eski veya arkaik temalar ve motişer nedeniyle arkaik destanlar olarak adlandırılmaktadır. E seçeneğinde yer alan Battal Gazi Destanı Türklerin islamiyetin kabulünden sonra ortaya çıkmıştır.

Memorat: Olağanüstü varlıklarla görme, dokunma, hissetme ve konuşma yollarından biriyle kurulan iletişime dair kişisel hatıralardır. Doğru cevap A'dır.

İlk yaratıda yaratıcıya bağlı olup sonrasında anonimleşmesi atasözlerinin genel özelliklerindendir, sosyo-kkültürel özelliklerinden değildir.

‘’Armut piş, ağzıma düş.’’ Atasözü değil, deyimdir.

‘’Keskin sirke kabına zarardır.’’ İfadesinde kabına ifadesi yanlıştır. Onun yerine küpüne ifadesi gelmelidir. Çünkü atasözleri kalıplaşmıştır. İçerisindeki kelimeler benzer ya da anlamdaşlarıyla değiştirilemezler.

Diğer özellikler deyimlerin özelliklerinden değillerdir.

‘’Dosta düşmana karşı’’ ifadesi mecazi olarak değil gerçek anlamında kullanılmıştır.

Türkiye Türkçesinde yaygın olarak kullandığımız “dua” ve “beddua” terimlerinin
eski ve günümüzde de Türk dünyasında yaygın flekilleri alkış ve kargıştır. ‘’Allah belanı vermesin.’’ Bir alkıştır. Diğer seçeneklerdeki ifadeler kargıştır.

Türkiye Türkçesinde yaygın olarak kullandığımız “dua” ve “beddua” terimlerinin eski ve günümüzde de Türk dünyasında yaygın şekilleri alkış ve kargıştır. Tarihsel olarak da, Dîvânu Lügâti’t-Türk baflta olmak üzere hemen hemen bütün yazılı kaynaklarımızda karşımıza çıkan arkaik form, “alkış” ve kargış” şeklindeki söyleyiştir. C'deki ‘’canı çıksın’’ ifadesi kargıştır.

Verilen tanım tekerleme türüne aittir.

Verilen özellikler bilmece türüne aittir.

‘’ Yeşil yeşil gelirler, sarı sarı giderler.’’  mensur bir bilmecedir. Diğer seçeneklerdeki bilmeceler manzum bilmecelerdir.

Halk Edebiyatının çoğunlukla bir ya da birkaç kahramanın başlarından geçen bir olayı geleneksel tavır ve tarzda hikâye etmeye dayalı olarak icra eden türlerine,“anlatmalık türler” (narrative genres) adı verilir.

İnsan davranışları için model teşkil eden, hayata anlam ve önem kazandıran, dolayısıyla insanın kendini anlamlandırmasını sağlayan ve her zaman için bir yaratılışın öyküsünü anlatan kutsal kabul edilen metinlere “mit” (myht) ad› verilir. Mit evrenin yaratılışımdaki kutsal bir öyküyü, yeryüzünün hatta kainatın başlangıcını ve kökenini anlatır.

Mitlerin, yaşadıkları kültürlerde “gerçek hikâye” olduğuna inanılır. Bu tür toplumlarda mitler şu yapısal özellikleri gösterirler:

1) Mit, tanrısal ve olağanüstü varlıkların eylemlerinin öyküsüdür.
2) Mitlerde anlatılan bu öykü, kesinlikle gerçek ve kutsal olarak kabul edilir.
3) Mit, her zaman için bir “yaratılış” ve “köken” le ilgilidir. 4) Hem gerçek hem de kutsal kabul edilen bir öykünün anlattıkları, onlara gerçek ve kutsal olarak inananlar tarafından bir model olarak düşünülür. Dahası gerçek ve kutsal olan bu inanış ve davranış biçimleri “sosyal bir ferman” niteliğine bürünerek o sosyal ve toplumsal yapıdaki davranış ve düşünüş biçimlerini etkileyip yönlendirici bir konuma yükselir.
5) insan, miti bilmekle nesnelerin “köken”ini bilir, bu nedenle de, nesnelere egemen olmayı ve onları istediği gibi yönlendirip kullanmayı bu bilgiyle başarabileceğine inanır. Bu bilgi, “dıştan” ve “soyut” bir bilgi değildir. Mitlerde tören havas› içinde anlatılması veya kanıtını oluşturduğu törenin (ritüelin) gerçekleştirilmesiyle, tören (rit) biçiminde yaşanan bir bilgi söz konusudur.
6) insan, mitlerin anlattıklarını kanıtlayan ritüeller aracılığıyla, kendisine, yeniden anımsatılan ve yeniden gerçekleşme aşlamasına getirilen olayların kutsal, coşku verici gücünün etkisine girmek amacıyla bunları yaşar.

Türk dünyasında güncel ve tarihsel bağlamlarda, “destan” sözcüğünün yanında, Türk boylarınca “alıptığ nımah”, “comok”, “cır”, “jır”, “batırlar cır›”, “maadırlıg tool”, “kahramandık epos”, “kay çörçök”, “olongho”, “ölöng”, “boy”, “epos”, “epostık jırlar”, “köne epos” hatta “irtegi” veya “baırlık ertegi” gibi pek çok kelime de, “epik destan” terimi karşılığında kullamaktadır. Ancak "EPİK" kelimesi kullanılmaz.

Epik destanlar bir yönüyle aile, soy, boy gibi kültürel süreklilik veya benzerliklere sahip toplulukların üstünde onları ortak bir kader, tasa, sevinç, kıvanç, ülkü,ilke ve yasa etrafında birleştiren kahramanların başarılarının veya hayatlarının hikâyesidir.