HADİS

Hadislere farklı yaklaşım içinde olanlar, her şeyin Kur’ân’da beyân edildiği, hadislerin de Kur’ân gibi korunma güvencesinin olmadığı ve başlangıçta yazılmadığı, insanları sadece Kur’ân’a yöneltmek gerektiği, Hz. Peygamberin hüküm koyma yetkisinin bulunmadığı ve gaybı bilemeyeceği, hadislerin çelişkiler yumağı görüntüsü arz ettiği, Hz. Peygamber’in sadece vahyi aktaran bir konumu bulunduğu, hadislerin akıl ve bilimsel gerçeklere ters düştüğü, hadislerin zannî bilgi sunduğu, râvilerin güvenilir olmadığı gibi daha pek çok gerekçe ileri sürmüşlerdir.

Doğru cevap D'dir.

Her ne kadar hadisin müstakil makalelerde ele alınması kendisinden önce gerçekleşmişse de hadisleri sistemli bir şekilde konu edinmesi nedeniyle Batı’da hadis çalışmalarının kurucusu kabul edilebilecek müsteşrik, Macar asıllı Ignaz Goldziher’dir (ö. 1921). Goldziher, kendinden sonra gelecek müsteşrikleri derinden etkileyecek çalışması Muhammedanische Studien’de (I-II, Halle 1889–1890) Hz. Peygamber’in sünnetinin bağlayıcılığının zaman içerisinde arttığı şeklindeki kanaatini dile getirmekle birlikte, daha ziyade hadis kaynaklarının sıhhati meselesi üzerinde durmuştur.

Doğru cevap A'dır.

Goldziher sonrası dönemde onun hadislerle ilgili görüşlerini neredeyse tamamıyla benimseyen Henri Lammens (ö. 1937) gibi müsteşriklerin yanı sıra, daha ziyade sîretle alâkalı tarihî haberleri, kelâmî veya hukukî rivâyetleri kendisine ihtisas sahası seçen, mesailerini söz konusu alanlara yoğunlaştıran müsteşrikler de ortaya çıkmıştır. Bunlardan siyer sahasında çalışmaları ile tanınan Josef Horovitz (ö. 1931) Goldziher’den farklı olarak isnâdları ilk kez inceleme konusu edinmiş ve isnâdın hicrî 93 yılında vefat eden ‘Urve b. ez-Zübeyr’den önce kullanılmaya başlandığını kabul etmiştir. Yine de onun, muhtemelen henüz Batı’da hadis tetkîklerinde dikkate alınmamalarının etkisiyle isnâdların bir rivâyetin hangi döneme ait olduğunu tespit etmede kullanılmasına şüpheyle yaklaştığı görülmektedir. Ayrıca, Horovitz, isnâdların başlangıcı için erken bir tarih vermesi ve onları inceleme konusu yapmasıyla seleflerinden ayrılmakla beraber İslâm’ın başka din ve kültürlerden seçilen ve telîf edilen unsurlardan müteşekkil seçmelerden meydana getirilmiş bir din olduğu iddiası noktasında onlarla aynı çizgide kalmıştır.

Doğru cevap C'dir.

Goldziher her ne kadar ehl-i hadîs ve ehl-i rey’in ilişkisi bağlamında hukukî rivayetlerle ilgili birtakım iddialar dile getirmiş ve söz konusu rivâyetleri iki grubun çatışması ekseninde değerlendirmişse de, onun teorisini sistemli bir şekilde İslâm hukukuna uygulayan ve bu nedenle Batı’da İslâm hukuku çalışmalarının kurucusu kabul edilen Joseph Schacht (ö. 1969) olmuştur. Kendisinden sonra gelen müsteşrikleri tartışmasız biçimde etkileyen Schacht, seleflerinin hakkını teslim eder ve kendi eserlerinin Goldizher’in çalışmalarının bir devamı olarak kabul edilmesi dileğini en önemli eseri The Origins of Muhammadan Jurisprudence’in (1950) önsözünde dile getirir.

Doğru cevap B'dir.

İslâm toplumunda çağdaşlaşma yolundaki ilk teşebbüsler, İngilizlerin kolonyalist işgalinin etkisiyle Hint alt kıtasında görülür. Öncelikle, geleneksel düşünceye yönelik içerden eleştirilerden yararlanarak, İslâm toplumunun din anlayışını zayıflatmaya yönelik çabalar, zamanla hukuk alanındaki müdahalelerle güç kullanmaya varan bir boyut kazanmıştır.

Doğru cevap D'dir.

Temel nitelikleri itibariyle bir değerlendirmeye tabi tutulduğunda, İslâm çağdaşçılarının geçmişe referansla varlık kazanmak yerine geleceğe vurgu yaptıklarını söylemek mümkündür. Çağdaşçı yaklaşımda asıl olan süreklilik değil değişimdir. Sünnet tanımlarına da yansıyan bu değişim vurgusu, esasen geleneksel düşünce ile çağdaşçı düşüncenin ayırım noktasını teşkil eder. Çağdaşçı yaklaşım kendini inşâ eden ben idrakinden, geçmişini borçlu olduğu ilim geleneğinden ve usûlünden vazgeçmiş, çalışmalarını toplumu geleneksel kabullerinden vazgeçirmeye yoğunlaştırmıştır. Pozitivist vurgu tabii olarak aklîleşmeyi öne çıkarmış ve vahiy kaynaklı dinî emirler dahî akıl süzgecinden geçirilerek doğru veya yanlış olarak nitelendirilmiş veya te’vil edilmiştir. Yine bu yaklaşımla, dinin uygulama ve muâmelât boyutu değil inanç ve ahlâk boyutu öne çıkartılmıştır. Ayrıca, gelenek ve taklide karşı çıkılması sebebiyle geleneksel eğitim kurumlarının yerini Batılı eğitim kurumlarına bırakması gerektiği savunulmuştur.

Doğru cevap D'dir.

Mısır’da ise aynı zamanlarda siyasî aktiviteleriyle tanınan Efgânî ile dinî ıslah düşüncesindeki derinliğiyle bilinen Abduh yenilikçi İslâm düşüncesinin en meşhur simalarıdır. 

Hint alt kıtasındaki çağdaşlaşma hareketlerinin öncüleri arasında Seyyid Ahmed Han (v. 1989), Çerağ Ali (v. 1895) ve Emir Ali’yi (v. 1928) saymak mümkündür. Yaklaşık aynı zaman diliminde Mısır’da ise Cemâleddin Efgânî (v. 1897) ve Muhammed Abduh (v. 1905) benzer fikirlerin savunuculuğunu yapmaktaydılar.

Doğru cevap E'dir.

Türkiye’de hadise yönelik sistemli tenkitlerin harekete geçirici figürü olan Fazlurrahman gerek Hint alt kıtasında gerekse Türkiye’de çağdaşçı yaklaşımın öncülüğünü yapmışlardır.

Doğru cevap A'dır.

Çağdaşçı yaklaşıma yönelik birtakım tenkitler ileri sürülmüştür. İleri sürülen en önemli eleştiri hadise yönelik eleştirilerin büyük ölçüde genellemelere ve ön kabullere dayandığı ve tek doğrunun kendilerinin savunduğu görüş biçiminde kabul edildiği iddialarıdır.

Çağdaşçı yaklaşıma yöneltilen bir diğer eleştiri de, geleneğe yönelik ten-kitlerin, yine geleneksel malzemenin sunduğu delillere dayalı olarak yöneltilmesi, böylece delilleri değerlendirmede çifte standart uygulandığı yönündedir. Yaygın bir yöntem olarak uygulanan seçmeci ve eleştirel yaklaşım tek taraflı olarak ve geleneksel düşünceyi yok etmek düşüncesiyle uygulanmıştır.

Her ne kadar çağdaşçı yaklaşım yanlıları tam olarak kabul etmese de, yöntem ve delilleri itibariyle büyük ölçüde şarkiyat tetkiklerinin etkisinde kalınmış, en güvenilir hadisler bile içtimaî-siyasî olaylarla rivayetler arasında ilişki kurma gayretiyle uydurma kabul edilmiştir.

Doğru cevap E'dir.

Hz. Peygamber’in kendilerinden önceki kavimleri taklit konusunda mü’minlere yönelik ikazı olduğu görülmektedir. Rivâyetlerde, söz konusu kavimler Ehl-i Kitâb’ın yanı sıra Farisîler ve Rumlar şeklinde tasrîh edilmiştir. Esasen, hadisteki tahzîr sadece adı geçen ümmetlerle takyîd edilmemeli, bilâkis hadisin tarih üstü mesajı kavranmalıdır.

Söz konusu tavsîfin açıkça yer almadığı “sizden öncekileri kulaç kulaç, karış karış, arşın arşın takip edeceksiniz, hatta onlar bir kertenkele deliğine girse siz de oraya gireceksiniz” şeklindeki rivâyetin dahi İbn Mâce tarafından “Kitâbü’l-fiten” bölümüne dâhil edilmesi, hadisin mü’minler için istikbale yönelik bir uyarı olarak anlaşıldığını ihsas etmektedir.

Hz. Peygamberin, Müslümanların işaret edilen hassalarını yitirmelerinin onların kıyameti olacağına işaret buyurduğu hadîs-i şerîfe bu perspektiften bakıldığında onun on dört asır öncesinden bugüne seslenerek mü’minleri varlıklarını muhafazaya çağırdığı ve esasen onların gelecekteki hâlleriyle ilgili söylediklerinin bugün birçok toplumda görülmesi nedeniyle bir mucize teşkil ettiği anlaşılmaktadır.

Doğru cevap D'dir.

Şarkiyatçılarca başlatılan bu ilk sistematik eleştirilerle eş zamanlı olarak, onların da desteğiyle İslâm dünyasından bazı kimseler de ortaya çıkmaya başladı. Esasen hadislerin sıhhatini inkâr edenler veya farklı mülâhazalarla bilgi değerinin olmadığını söyleyenler sadece günümüzde söz konusu değildi. İmâm Şâfiî eserlerinde “bütün haberleri reddedenler” ve “haber-i hâssayı reddedenler” şeklinde iki grubun varlığından söz eder.

Hadislere farklı yaklaşım içinde olanlar, her şeyin Kur’ân’da beyân edildiği, hadislerin de Kur’ân gibi korunma güvencesinin olmadığı ve başlangıçta yazılmadığı, insanları sadece Kur’ân’a yöneltmek gerektiği, Hz. Peygamberin hüküm koyma yetkisinin bulunmadığı ve gaybı bilemeyeceği, hadislerin çelişkiler yumağı görüntüsü arz ettiği, Hz. Peygamber’in sadece vahyi aktaran bir konumu bulunduğu, hadislerin akıl ve bilimsel gerçeklere ters düştüğü, hadislerin zannî bilgi sunduğu, râvilerin güvenilir olmadığı gibi daha pek çok gerekçe ileri sürmüşlerdir. Bu tür kendisi de zannî ve indî olan ve hadisleri/sünneti hafife alan yaklaşımlar dinî düşüncede seviye kaybına, bilginin değersiz görülmesine, dindarlaşma duygusunun yozlaşmasına ve gündelik hayatta dinin yaşanırlığının sona ermesine sebebiyet vermiştir. Ayrıca bu eleştiriler, sünnetin Kur’ân’dan ayrı ve ikinci plânda yer alan bir kaynak olduğu düşüncesinden hareketle dile getirilen hususlardır. Oysa sünnet ve onun ifadesi olan hadisler Hz. Peygamber ve ashâbının Kur’ân’dan anlayıp uyguladığı Kur’ân-ı Kerîm’in yaşantıya dönüşmüş biçimidir.

Batı’nın özellikle coğrafî keşifler neticesinde artan, Doğu’ya yönelik ilgisi öncelikle İngiliz İmparatorluğu’nda olmak üzere devlet destekli Arapça kürsülerinin açılmasını ve Doğu kaynaklarının tercüme, neşir gibi yollarla Batı’ya tanıtılmasını sağlamıştır.

Her ne kadar hadisin müstakil makalelerde ele alınması kendisinden önce gerçekleşmişse de hadisleri sistemli bir şekilde konu edinmesi nedeniyle Batı’da hadis çalışmalarının kurucusu kabul edilebilecek müsteşrik, Macar asıllı Ignaz Goldziher’dir (ö. 1921).

Goldziher, kendinden sonra gelecek müsteşrikleri derinden etkileyecek çalışması Muhammedanische Studien’de (I-II, Halle 1889–1890) Hz. Peygamber’in sünnetinin bağlayıcılığının zaman içerisinde arttığı şeklindeki kanaatini dile getirmekle birlikte, daha ziyade hadis kaynaklarının sıhhati meselesi üzerinde durmuştur. Hadis kaynaklarına seleflerinden daha az itimat ederek, önceden düşünüldüğü kadar sahîh hadis içermediğine dair kanaatini dile getiren Goldziher’e göre hadisler İslâm’ın ilk iki yüzyıldaki dinî, tarihî ve sosyal gelişmelerinin bir neticesidir. Hadislerin sahîh olmadığı ön kabulünden hareket eden Goldziher, tüm rivâyetleri belirli bir bağlamın ürünü kabul etmiş ve hadisleri incelerken “Bu hadis sahîh mi?” sorusunu sormak yerine “Bu hadis hangi grup tarafından uydurulmuştur?” sorusunu tercih etmiştir.

Fakat Müslüman âlimler, Goldziher gibi tüm hadislerin uydurma olduğu şeklinde bir genellemeye gitmemişler, kendi geliştirdikleri ricâl ve isnâd tenkidi metotları ile hadis uyduran râvileri tespit ederek, mevzû yani uydurma hadisleri ayıklamışlardır.

İslâm toplumunda çağdaşlaşma yolundaki ilk teşebbüsler, İngilizlerin kolonyalist işgalinin etkisiyle Hint alt kıtasında görülür. Öncelikle, geleneksel düşünceye yönelik içerden eleştirilerden yararlanarak, İslâm toplumunun din anlayışını zayıflatmaya yönelik çabalar, zamanla hukuk alanındaki müdahalelerle güç kullanmaya varan bir boyut kazanmıştır.

İslâm dünyasının fiilen sömürgeleştirilme sürecini de içeren bir zaman dilimini ifade eden Çağdaşçı düşüncenin öncülüğünü Seyyid Ahmed Han yapmıştır. Klâsik metotlarla hadislerin sıhhatini tespitin imkânsızlığı, klâsik yöntemde metin tenkidine yer verilmediği, Sahîhayn diye ifade edilen Buhârî ve Müslim’in eserlerinin tümüyle sahih olmadığı gibi birkaç hususta genel ifadelerle geleneksel hadis usûlünü eleştiren Ahmed Han sistemli bir tenkit geliştirmiş değildir. Büyük ölçüde kendisinden önceki ihyâcı geleneğin tenkit usullerinden yararlanmış olmakla birlikte, şarkiyatçılarca gündeme getirilmiş olan Kütüb-i sitte’nin hukûkun yanılmaz kaynakları olmadığı ve hadislerin Müslümanların ilk birkaç neslinin yaşantı ve düşüncelerinin bir kaydından ibaret olduğu iddiasını sürdürmüştür.

Hadisten Öğrendiklerimiz

• Hz. Peygamber’in hadisleri, sadece kendi zamanıyla sınırlandırılmamalı, onların tarih üstü mesajları tespit edilmeye çalışılmalıdır. • Müslümanların kendilerine has ve onları diğer medeniyet mensuplarından ayıran bir benlik ve medeniyet tasavvurları, değerler sistemi vardır. • Müslümanlar etrafında olup bitenleri kendi anlayış ve değerlerinin anlam dairesi içinde değerlendirmeli ve bunlara yönelik tedbir almalıdır. • Diğer toplumları taklitten, bilhassa günahları açıkça işlemek ve tefrikaya düşerek onları takip etmekten sakınılmalıdır.