HADİS

Hiç şüphesiz, İslâm dinini diğer ilâhî dinlerden ayıran en temel özelliği Kutsal Kitab’ı
ile Peygamber’inin sözlerini birbirinden ayırması, dolayısıyla Kur’ân ve hadis gibi birbirini tamamlayan iki kaynağa sahip olmasıdır. Oysa Peygamberini bizzat Tanrı kelâmı kabul
ettiği için nübüvvet kurumu ve vahiy anlayışı İslâmiyet’tekinden tamamen farklı olan Hıristiyanlıkta, İnciller Hz. Îsâ’nın sözleri ve hayat hikâyesinden ibarettir. Yahudiler ise Tanrı
kelâmı olan bir kutsal kitap inancına sahip olmakla birlikte, Peygamberlerinin sözlerini
içeren kaynaklardan mahrum kalmaları itibariyle Müslümanlardan ayrılırlar

İslâm dinin
diğer bir hususiyeti de Müslümanların her iki kaynağını da, ilk defa kendilerince uygulanan özel metotlarla muhafaza etmiş olmaları; Kur’ân-ı Kerîm’i, Peygamberlerinin döneminden itibaren yazı, ezber ve fiilî uygulama yoluyla koruyarak sonraki nesillere tevâtüren ulaştırmaları, hadisleri ise isnâdlı bilgiler şeklinde nakletmeleri ve sahâbe döneminden itibaren yazıya geçirmeye başlamalarıdır.

İmâm Şâfiî eserlerinde “bütün haberleri reddedenler” ve “haber-i hâssayı reddedenler” şeklinde iki grubun varlığından söz eder.

Hadislere farklı yaklaşım içinde olanlar, her şeyin Kur’ân’da beyân edildiği, hadislerin
de Kur’ân gibi korunma güvencesinin olmadığı ve başlangıçta yazılmadığı, insanları sadece
Kur’ân’a yöneltmek gerektiği, Hz. Peygamberin hüküm koyma yetkisinin bulunmadığı
ve gaybı bilemeyeceği, hadislerin çelişkiler yumağı görüntüsü arz ettiği, Hz. Peygamber’in
sadece vahyi aktaran bir konumu bulunduğu, hadislerin akıl ve bilimsel gerçeklere ters
düştüğü, hadislerin zannî bilgi sunduğu, râvilerin güvenilir olmadığı gibi daha pek çok
gerekçe ileri sürmüşlerdir.

İslâm tarihi ve kültürü ile ilgili çeşitli çalışmaların yanı sıra Aloys Sprenger (ö. 1893),
Reinhart Dozy (ö. 1883), William Muir (ö. 1905) gibi şarkiyatçılar Hz. Peygamber’in hayatını
anlatan kitaplar yazmışlardır. Fakat bu çalışmaları sîret kategorisinde düşünmemek
gerekir. Zira siyerler aynı zamanda bir hayat modeli sunma amacını içeren kitaplardır.

Goldziher sonrası dönemde onun hadislerle ilgili görüşlerini neredeyse tamamıyla
benimseyen Henri Lammens (ö. 1937) gibi müsteşriklerin yanı sıra, daha ziyade sîretle
alâkalı tarihî haberleri, kelâmî veya hukukî rivâyetleri kendisine ihtisas sahası seçen, mesailerini
söz konusu alanlara yoğunlaştıran müsteşrikler de ortaya çıkmıştır. Bunlardan
siyer sahasında çalışmaları ile tanınan Josef Horovitz (ö. 1931) Goldziher’den farklı olarak
isnâdları ilk kez inceleme konusu edinmiş ve isnâdın hicrî 93 yılında vefat eden ‘Urve
b. ez-Zübeyr’den önce kullanılmaya başlandığını kabul etmiştir.

Goldziher her ne kadar ehl-i hadîs ve ehl-i rey’in ilişkisi bağlamında hukukî rivayetlerle ilgili birtakım iddialar dile getirmiş ve söz konusu rivâyetleri iki grubun çatışması ekseninde değerlendirmişse de, onun teorisini sistemli bir şekilde İslâm hukukuna uygulayan ve bu nedenle Batı’da İslâm hukuku çalışmalarının kurucusu kabul edilen Joseph Schacht (ö. 1969) olmuştur.

Hint alt kıtasındaki çağdaşlaşma hareketlerinin öncüleri arasında Seyyid Ahmed Han
(v. 1989), Çerağ Ali (v. 1895) ve Emir Ali’yi (v. 1928) saymak mümkündür. Yaklaşık aynı
zaman diliminde Mısır’da ise Cemâleddin Efgânî (v. 1897) ve Muhammed Abduh (v.
1905) benzer fikirlerin savunuculuğunu yapmaktaydılar. Anadolu’da ise benzer fikirleri
garpçılar diye isimlendirilen kişiler dile getirmişlerdir. Batılı işgale karşı direnmekle
onlarla işbirliği yapmak arasında gidip gelen bu tür kimseler fikrî olarak da şarkiyatçı
düşünceyle doğrudan irtibat kurabilen kişilerdi.

İslâm toplumunda çağdaşlaşma yolundaki ilk teşebbüsler, İngilizlerin kolonyalist işgalinin etkisiyle Hint alt kıtasında görülür. Öncelikle, geleneksel düşünceye yönelik içerden
eleştirilerden yararlanarak, İslâm toplumunun din anlayışını zayıflatmaya yönelik çabalar,
zamanla hukuk alanındaki müdahalelerle güç kullanmaya varan bir boyut kazanmıştır.

Büyük ölçüde Batı aydınlanması ve şarkiyatçı düşüncenin yaklaşımlarıyla örtüşen
çağdaşçı İslâm düşüncesi, toplumun içine düştüğü sıkıntılardan kurtulmasına yönelik bir
çözüm üretemediği, entelektüel bir faaliyet olarak kalması sebebiyle toplumun büyük kesimine nüfuz edemediği, değişime yaptığı aşırı vurgu dolayısıyla dinin toplumsal hayattan tedrîcen soyutlanması sonucunu doğurduğu, geleneksel değerlere karşı tavrı sebebiyle
epistemolojik, ontolojik ve metodolojik açıdan geçmişiyle irtibatını kopardığı, klâsik geleneğe ait kaynakları içerden okumayı terk ettiği, vahiy merkezli din algısını, akıl ve sosyal hayat merkezli bir algıya dönüştürdüğü, kaynaklara dayalı İslâm’dan hayalî/kurgusal
bir İslâm algısına doğru kaydıkları, İslâm medeniyetine has özgün bir düşünce üretmek
yerine Batı düşüncesinin Doğu’ya intikaline aracılık ettikleri gibi ciddi eleştirilere konu
edilmiştir.

Kur’ân hem tevâtüren nakledilmesi nedeniyle eleştirilere kapalı kalmış, bu nedenle işgalci devletler ve onların hizmetindeki araştırmacılar yani müsteşrikler için dokunulmaz olmuş, hem de özellikle miras hukuku gibi konularda ayrıntılı ahkâmı içermesine rağmen, daha ziyade genel ilkeleri koyması nedeniyle bir tehdit olarak da algılanmamıştır. Zira genel ilkelerden, birtakım indî yorumlarla istenilen hükümlere ulaşma imkânı her zaman mevcut olacaktır. Söz konusu indî yorumları engelleyen ise Hz. Peygamber’in ve ilk neslin söz konusu ilkeleri içeren âyetleri anlayış ve uygulayışlarıdır. Bu bir tenkit olarak karşımıza çıkmamaktadır. Doğru cevap E'dir.

Hadislere farklı yaklaşım içinde olanlar, her şeyin Kur’ân’da beyân edildiği, hadislerin de Kur’ân gibi korunma güvencesinin olmadığı ve başlangıçta yazılmadığı, insanları sadece Kur’ân’a yöneltmek gerektiği, Hz. Peygamberin hüküm koyma yetkisinin bulunmadığı ve gaybı bilemeyeceği, hadislerin çelişkiler yumağı görüntüsü arz ettiği, Hz. Peygamber’in sadece vahyi aktaran bir konumu bulunduğu, hadislerin akıl ve bilimsel gerçeklere ters düştüğü, hadislerin zannî bilgi sunduğu, râvilerin güvenilir olmadığı gibi daha pek çok gerekçe ileri sürmüşlerdir. Buna göre doğru cevap D'dir.

Hadisleri sistemli bir şekilde konu edinmesi nedeniyle Batı’da hadis çalışmala- rının kurucusu kabul edilebilecek müsteşrik, Macar asıllı Ignaz Goldziher’dir. Doğru cevap A'dır.

Goldziher her ne kadar ehl-i hadîs ve ehl-i rey’in ilişkisi bağlamında hukukî rivayetlerle ilgili birtakım iddialar dile getirmiş ve söz konusu rivâyetleri iki grubun çatışması ekseninde değerlendirmişse de, onun teorisini sistemli bir şekilde İslâm hukukuna uygulayan ve bu nedenle Batı’da İslâm hukuku çalışmalarının kurucusu kabul edilen Joseph Schacht (ö. 1969) olmuştur. Ddoğru cevap C'dir.

Schacht hadislerin Hz. Peygamber’le irtibatını reddettiği ve daha sonraki dönemde uydurulduklarını kabul ettiği için, klâsik hadis usûlünün sunduğu imkânlar çerçevesinde hadislerin sahîhini sakīminden ayırma görevini deruhte eden Müslüman âlimlerinin izlediği yolu izlememiş ve bir rivâyetle karşılaştığında onların cevap aradıkları soruları sormamıştır. Bütün rivâyetleri uydurma kabul etmesi nedeniyle Schacht’ın bir rivâyetle karşılaştığında sorduğu ilk soru “Bu hadisi kim, hangi grup uydurmuştur?”dur. Doğru cevap B'dir.

Hint alt kıtasındaki çağdaşlaşma hareketlerinin öncüleri arasında Seyyid Ahmed Han (v. 1989), Çerağ Ali (v. 1895) ve Emir Ali’yi (v. 1928) saymak mümkündür. Yaklaşık aynı zaman diliminde Mısır’da ise Cemâleddin Efgânî (v. 1897) ve Muhammed Abduh (v. 1905) benzer fikirlerin savunuculuğunu yapmaktaydılar. Anadolu’da ise benzer fikirleri garpçılar diye isimlendirilen kişiler dile getirmişlerdir. Batılı işgale karşı direnmekle onlarla işbirliği yapmak arasında gidip gelen bu tür kimseler fikrî olarak da şarkiyatçı düşünceyle doğrudan irtibat kurabilen kişilerdi. Doğru cevap şu halde B'dir.

Temel nitelikleri itibariyle bir değerlendirmeye tabi tutulduğunda, İslâm çağdaşçılarının geçmişe referansla varlık kazanmak yerine geleceğe vurgu yaptıklarını söylemek mümkündür. Çağdaşçı yaklaşımda asıl olan süreklilik değil değişimdir. Çağdaşçı yaklaşım kendini inşâ eden ben idrakinden, geçmişini borçlu olduğu ilim geleneğinden ve usûlünden vazgeçmiş, çalışmalarını toplumu geleneksel kabullerinden vazgeçirmeye yoğunlaştırmıştır. Yine bu yaklaşımla, dinin uygulama ve muâmelât boyutu değil inanç ve ahlâk boyutu öne çıkartılmıştır. Ayrıca, gelenek ve taklide karşı çıkılması sebebiyle geleneksel eğitim kurumlarının yerini Batılı eğitim kurumlarına bırakması gerektiği savunulmuştur. Doğru cevap D'dir.

Büyük ölçüde Batı aydınlanması ve şarkiyatçı düşüncenin yaklaşımlarıyla örtüşen çağdaşçı İslâm düşüncesi, toplumun içine düştüğü sıkıntılardan kurtulmasına yönelik bir çözüm üretemediği, entelektüel bir faaliyet olarak kalması sebebiyle toplumun büyük kesimine nüfuz edemediği, değişime yaptığı aşırı vurgu dolayısıyla dinin toplumsal hayattan tedrîcen soyutlanması sonucunu doğurduğu, geleneksel değerlere karşı tavrı sebebiyle epistemolojik, ontolojik ve metodolojik açıdan geçmişiyle irtibatını kopardığı, klâsik geleneğe ait kaynakları içerden okumayı terk ettiği, vahiy merkezli din algısını, akıl ve sosyal hayat merkezli bir algıya dönüştürdüğü, kaynaklara dayalı İslâm’dan hayalî/kurgusal bir İslâm algısına doğru kaydıkları, İslâm medeniyetine has özgün bir düşünce üretmek yerine Batı düşüncesinin Doğu’ya intikaline aracılık ettikleri gibi ciddi eleştirilere konu edilmiştir. Doğru cevap E'dir.

Şarkiyatçı düşünceyle İslâm dünyasındaki en yoğun etkileşim eğitim amacıyla Batı’ya gönderilen öğrenciler vasıtasıyla gerçekleşmiştir. Kendi medeniyetinin değerlerini yeterince öğrenememiş gençlerin öncelikle bir hayranlık duygusu içinde Batı medeniyetini öğrenip kendi ülkelerine dönmesi XX. yüzyılın ortalarından itibaren bu düşüncelerin yeni bir üslûpla İslâm toplumlarında da görülmesini sağladı. Doğru cevap C'dir.

Hadisten Öğrendiklerimiz

  Hz. Peygamber'in hadisleri, sadece kendi zamanıyla sınırlandırılmamalı, onların tarih üstü mesajları tespit edilmeye çalışılmalıdır.

  Müslümanların kendilerine has ve onları diğer medeniyet mensuplarından ayıran bir benlik ve medeniyet tasavvurları, değerler sistemi vardır.

  Müslümanlar etrafında olup bitenleri kendi anlayış ve değerlerinin anlam dairesi içinde değerlendirmeli ve bunlara yönelik tedbir almalıdır.

  Diğer toplumları taklitten, bilhassa günahları açıkça işlemek ve tefrikaya düşerek onları takip etmekten sakınılmalıdır. 

Buna göre doğru cevap B'dir.