HADİS

Muhaddislerin ilmî mesâîlerinin temelinde, içinde yaşadıkları toplumun kimlik bunalımına girmesini önleme, tefrikayı engelleme ve câhiliyye ahlâkına geri dönüş tehlikesini giderme gayreti yatmaktadır.

Yahudilik ve Hristiyanlığın aksine, kaynaklarını ilk günkü gibi temiz ve berrak haliyle muhafaza etmeyi başarmış olan İslâm medeniyeti, yüzyıllar boyu dünyada yaşanan değişimlere karşı, toplumdan hareketle dîni değil, dinden hareketle toplumu şekillendiren bir yaklaşımla hareket etmiştir. Bu yaklaşımın esaslarını ise büyük oranda hadisler belirlemiştir.

İslâm, rûhî arınmadan beden temizliğine, devlet yönetiminden aile düzenine, ibadetten alışverişe, eğitimden sağlığa, hukuktan
iktisata, mîmârîden estetiğe kadar sosyal hayata dair ne varsa, Allah Resûlü ve arkadaşlarının tecrübesinden geçmiş, pratiğe geçirilmiş son derece önemli prensipler bütünüdür.

“Son zamanlarda ortaya çıkan söylem, müslümanları Kitâb’ı olmakla birlikte Peygamber’i olmayan bir dînin mensupları gibi görmekte ve bunun neticesinde de bir taraftan kültürü, onun dînî değerini dikkate almayarak yok saymakta; diğer taraftan da dîni, her şeyi meşrûlaştıran bir araç haline getirmektedir. Bu hususta karşımıza çıkan sihirli soru ise; “Kur’ân’da var mı?” olmaktadır. Sünnet’i ve İcmâ’ı dikkate almayan bu tavır, esas itibariyle dîni geçersiz kılma sürecinde etkin bir rol alma eğilimindedir. Bundan dolayı Sünneti ihyâ ve bu ihyâ sürecinde öncelikle İcmâ’ı dikkate alma, toplumsal varlığımızı sürdürmemizin olmazsa olmaz şartıdır”.

Adâlete dayalı olmayan bir devlet sisteminin kalıcı olması, böyle bir toplumun ayakta kalması imkânsızdır. Allah Resûlü’nün böyle bir sözleşmeye risâletin tebliğinden sonra da katılmaktan geri durmayacağını açıklaması, o toplantıda alınan kararların İslâm’ın getirdiği açık hükümlerle bire bir uyuşması nedeniyledir ki bunun adı, en geniş tanımıyla el-emru bi’l-ma’rûf ve’n-nehyü ani’l-münker’dir. Dînin reddettiği çirkinliklerden insanları men etme; yani “münkerden nehiy”, Kur’ân’da mü’minlerin en önemli vasıfları arasında sayılır (Hacc 22/41). Sözkonusu sözleşmeyi anlatan rivâyet, İslâm toplumunun, “bünyesinde haksızlığı ve ahlâksızlığı barındırmamak” gibi hayâtî bir özelliğini dile getirmektedir. Toplumu oluşturan bireylerin zulüm karşısında tek yumruk olmamaları halinde, küçük çaplı menfaat çetelerinin kitlelerin huzur ve refahını tehdit edebileceğine, adâlet sistemini temelinden sarsabileceğine işaret etmektedir. Bununla birlikte, Abdullah b. Abbâs (r.a.)’ın rivayet ettiğine göre, bir keresinde şöyle buyurmuşlardır: “Allah katında müslümanların rahmete en uzak olanı şu üç gruptur: Harem bölgesinde haksızlık yapıp masiyet işleyen (mülhid); İslâm döneminde câhiliyye yol ve âdetlerini/sünnetini arayan (mübtağ) ve haksız yere kanını dökmek için masum bir insanın peşini kovalayan (muttalib) ) “Buhârî, Diyât 9, hadis no: 6488).

Ebû Zerr radiyallâhü anh’ın bildirdiğine göre Resûlullah sallallâhü aleyhi ve sellem şöyle buyurmuşlardır: Hiçbiriniz iyilik (ma’rûf) sayılan herhangi bir şeyi sakın küçük görmesin! Yapacak bir şey bulamasa, kardeşini güler yüzle karşılasın! Et satın aldığında ya da tencerede (et) pişirdiğinde suyunu çoğalt ve komşun için de ondan bir kepçe al!”.

Hz. Peygamber (s.a.v.)’in yukarıya alınan hadisteki tavsiyeleri, insanın ikili münasebetlerinde ve toplum içinde uyması gereken adâb-ı muâşeret kâideleriyle ilgilidir.

Günlük davranışlar arasında riayet edilmesi gereken “Allah’ın hakkı” ve “kulların hakkı” olduğu gibi, bir de -Hz. Peygamber’in tabiriyle- “yolun
hakkı” vardır. Şöyle buyururlar: “Yolun hakkını verin! Bunlar; gözü haramdan sakınmak, insanlara eziyet vermekten kaçınmak, selâmı almak, iyiliği emredip kötülükten sakındırmak, yolunu kaybedene yol göstermek, yardım isteyenin yardımına koşmaktır.

Hadisler Türk kültüründe sinema alanında yaygınca kullanılmamıştır.

Amasyalı Yusufzâde Abdullah Hilmi Efendi (1167/1754)’nin Necâhu’l-Kârî adlı 30 ciltlik Buhârî şerhinin kaderi de ondan farklı değildir. Ömer Nasuhi Bilmen Büyük Tefsir Tarihi’nde bu eser için; “Şimdiye kadar tab’ edilmemiş olması teessüfe şâyândır” demektedir.

641-642/1069-1070 yıllarında Kaşgar’da (Uygur ve Arap harfleriyle) kaleme alınıp Karahanlı hükümdarına hediye edilen ve Türk devlet
felsefesini anlatan ilk eser olarak tarihe geçen “Kutadğu Bilig” (Kutsal Bilgiler)’de, 6645 beyit içerisinde Hz. Peygamber’in hadislerine atıfta
bulunan bazı ifadelere rastlanmaktadır.

İlim dünyamızda Kütüb-i Sitte adıyla ünlenmiş altı temel hadis kitabının birincisi olan Buhârî’nin el-Câmiu’s-Sahîh’inde bir toplum, bir İslâm toplumu yaşamaktadır. Ortak kimlik ve bilinç yapısının inşası için bilinmesi gereken bütün parametreler, tutum ve davranış modelleri, sıhhat derecesini en üst düzeyde taşıyan hadislerle ortaya konmuştur. Bu yönüyle Sahîh-i Buhârî, İslâm toplum yapısının her alandaki sağlam dayanaklarını içeren, Sünnet’i referans alarak yazılmış bir sağlık reçetesidir. Doğru cevap B’dir.

Toplumun çekirdeğini oluşturmaya niyetlenen bir insan için, hayat boyu beraber olacağı eşini seçerken dikkatli davranması, hayırlı ve faziletli olanı bulmaya özen göstermesi, aile fertlerinin gelecekteki mutluluğu için son derece önemlidir. Bu noktaya işaret eden Hz. Peygamber (s.a.v.); “Kadın dört sebepten biri için alınır: malı, soyu, güzelliği ve dindarlığı. Sen (diğerlerini geç), dindar olanı seç. (Aksi halde) sıkıntıya düşersin buyurmuşlardır. Doğru cevap D’dir.

Günlük davranışlar arasında riayet edilmesi gereken “Allah’ın hakkı” ve “kulların hakkı” olduğu gibi, bir de -Hz. Peygamber’in tabiriyle- “yolun hakkı” vardır. Şöyle buyururlar: “Yolun hakkını verin! Bunlar; gözü haramdan sakınmak, insanlara eziyet vermekten kaçınmak, selâmı almak, iyiliği emredip kötülükten sakındırmak, yolunu kaybedene yol göstermek, yardım isteyenin yardımına koşmaktır. Doğru cevap E’dir.

Tarihte hadis öğretimine tahsis edilmiş ilk öğretim kurumunu Şam’da açan ve başına ünlü muhaddis İbn Asâkir’i (v. 571/1175) geçiren Selçuklu Atabeyi Nureddin Mahmud b. Zengî’nin (v. 569/1174) Dâru’l-Hadîsi’n-Nûriyye’sinden sonra, bu gelenek Selçuklulardan Osmanlılara geçmiş, Hadisin kurumsal yükselişi Osmanlı’nın elinde gerçek leşmiştir. Osmanlı, siyasal egemenliğini götürdüğü her yere bir hadis okulu açmış, Arap yarımadasından Bosna-Hersek’e kadar bütün bir İslâm coğraf yasına Hadis kültürünü aşılamıştır. II. Murad döneminde büyük bir ilerleme kaydeden bilim ve düşünce hayatında, hadis öğretim kurumları da hissesine düşen payı almış, Fatih Sultan Mehmed’in hocası ve Şeyhülislâmı Molla Gürânî (893/1488), Mısır’daki ilmî birikimi İstanbul’a taşımıştır. Onun Edirne Dâru’l-Hadîsi’nde tamamladığı ve el-Kevseru’lCârî adını taşıyan Buhârî şerhi, bugün bile kilitli kütüphane raflarından indirilip Türk milletinin hizmetine sunulabilmiş değildir. Doğru cevap C’dir.

Türk-İslâm edebiyatı tarihinde, Hz. Peygamber (s.a.v.)’i konu edinen farklı türde pek çok edebî eser kaleme alınmıştır. Bunlar Allah Resûlü’ne olan has ret ve sevginin ifade edildiği şiir veya nesir tarzındaki eserlerdir. Aralarında sahibinin duygu yoğunluğunu en üst perdeden yansıtan manzûmelerin (Kasîde, Na’t, Mersiye, Bedîiyye) ayrı bir yeri vardır. Yine aynı kategoriye girmekle birlikte, muhtevâsını belgeye dayalı tarîhî verilerin oluşturduğu bir başka manzum tür daha bulunur. Mensur (düz yazı) da olabilen bu gruba; Mevlid, Siyeru’n-nebî, Esmâü’n-nebî, Hilye, Mi’râciyye, Reğâibiyye, Gazavât-nâme, Hicret-nâme, Şefaat-nâme, Mucize-nâme ve Kırk hadis tercümeleri girer. Çoğunlukla mensur olan ve rivâyetlere dayanan edebî türler ise; Evsâfü’-n-nebî, Şemâil ve Fazîlet-nâme’lerdir. Doğru cevap D’dir.

Hz. Peygamber’in sözlerinin nazma yedirilerek şiir formunda halkın istifadesine sunumu Osmanlı’da da devam etmiş, uzunca bir süre Cumhuriyet Türkiye’sinde de rağbet görmüştür. Örneğin II. Murad devrinin ünlü ismi Yazıcızâde Mehmed (855/1451)’in Muhammediyye’si ile kardeşi Ahmed (860/1455)’in Envâru’l-Âşıkîn’i, asırlarca Hz. Peygamber ve onun hadisleri ile ilgili halk anlayışlarını beslemiş olan eserlerdir. Muhammediyehanlar tarafından yakın devre kadar mevlid gibi okunan Muhammediyye, Envâru’l-Âşıkîn ile birlikte hemen her Türk ailesinin evindeki dinî kitaplar arasında önemli bir yer tutmuştur. Doğru cevap A’dır.

Türk hat sanatının (tezhîb ve ciltle birlikte), aynı sanatı icra eden diğer İslâm milletlerine nazaran bariz üstünlüğü vardır. Osmanlı padişahları hüsn-i hatta özel bir önem vermek ve hattatları desteklemek suretiyle bu sanatın zirveye ulaşmasına öncülük etmişlerdir. Hat sanatına şahsen ilgi duyan ilk padişah, Fatih’in oğlu Sultan II. Bayezid (1450-1512) olarak bilinir. Onun hat sanatıyla alakadar olması, şehzadeliği sırasında vali olarak bulunduğu Amasya’da başlamıştır. Türk hat sanatının kurucusu Kıbletü’l-Küttâb Şeyh Hamdullah (1516)’a yakınlık kurarak ondan yazı meşketmiş, hocasının hokkasını tutacak kadar saygı ve hürmet göstermiş, padişah olduktan sonra da kendisini İstanbul’a davet etmiştir. Yine II. Bayezid’in teşvikleriyle Şeyh Hamdullah, Yâkut el-Müsta’sımî (1298)’nin yazı formları üzerinde çalışarak yeni buluşlar yapmış, İslâm yazısına Türk stilini kazandırmıştır. Sonraki yıllarda, icazet alarak hat sanatına imzasını atan padişahlar arasında Sultan III. Murad (1546-1595), Hafız Osman’ın öğrencisi II. Mustafa (1664-1703) ve III. Ahmed (16731736), Mustafa Râkım’ın öğrencisi II. Mahmud (1785-1839) ve Tahir Efendi’nin öğrencisi Sultan Abdülmecid (1823-1861)’i saymak mümkündür. Doğru cevap E’dir.

Sultan Reşad’ın Topkapı Sarayı Müzesi Hırka-i Saâdet Dairesi’nde okunmak üzere, Muzıka-i Sultânî hat hocası Hasan Rıza Efendi (1920)’ye nesih hatla yazdırarak vakfettiği sekiz ciltlik Sahîh-i Buhârî nüshası, Türk hat, tezhip ve cilt sanatının ulaştığı son noktayı gösteren bir şaheserdir (1913). Hat sanatı, hadis metinlerinin ve hadis eserlerinin güzel yazımı kadar, Hz. Peygamber’i vasfeden levhalara da (Hilye) hayat vermiştir. Şemâil; hadis terminolojisinde, “Hz. Peygamberin beşerî yönünü, yaşama üslûbunu ve şahsî hayatını konu edinen rivâyetler bütünü” için kullanılır. Hilye ise; “Peygamber Efendimizin dış görünüşünü, vücut yapısını ve yaratılış güzelliklerini tarif eden sözlü rivâyetlere” denir. Sünnet/Hadis için yapılan; “Söz, fiil, takrîr, hılkî ve hulukî (yaratılış ve davranış) vasıfla ilgili olarak Hz. Peygamber’e izâfe edilen her şey” şeklindeki en yaygın tarif içinde geçen hılkî vasıf, “hilye”ye karşılık gelir ve Şemâil’in bir bölümünü oluşturur. “Hulukî” vasıf ise, Şemâil’in diğer kısımlarını kapsar. Doğru cevap C’dir.

Hilye rivâyetleri arasında Hz. Ali (r.a.) rivâyetini, günümüzde sık rastlanan haliyle, özel bir şekil ve tertiple yazan ilk hattat Hâfız Osman (1698)’dır. Hüseyin Vassâf’ın Sefînetü’lEvliyâ adlı sûfî biyografisinde bildirdiğine göre, Halvetî şeyhlerinden Hâfız Osman’ın, gördüğü bir rüya üzerine Hilye yazmaya başladığı kayıtlıdır. Önce, üçe katlanarak göğüs üstündeki cepte taşınabilecek boyda ve nesih hattıyla Türkçe mealli Hilyeler yazan Hâfız Osman’ın, daha sonra geliştirdiği büyük levha tarzı ekol olmuş ve üç yüz yılı aşkın bir zamandır meşhur hattatlar tarafından örnek alınmıştır. Kendisinin 400’den fazla sülüsnesih Hilye yazdığı bilinmektedir. Hilye-i Nebeviyye levhalarının yazılması ve bezenmesi (tezhîbi) sadece Osmanlı Türkleri’ne ve onların Cumhuriyet devrindeki torunlarına has olup, diğer İslâm ülkelerinde bu tarz bir uygulamaya rastlanmamaktadır. Doğru cevap B’dir.

Türk kültüründeki yerini göstermesi bakımından, atasözü haline gelerek günlük dile yerleşmiş olan hadislere bir düzine örnek verebiliriz: 1. Temizlik imandandır, 3. İçki kötülüklerin anasıdır, 3. Uyku küçük ölümdür, 4. Cennet anaların ayakları altındadır, 5. Acele şeytandandır, 6. Sürüden ayrılanı kurt kapar, 7. Veren el alan elden üstündür, 8. Utanmadıktan sonra dilediğini yap, 9. Ev alma komşu al, 10. Alma mazlumun âhını çıkar âheste âheste, 11. Meyveli ağaç taşlanır, 12. Teyze ana yarısıdır. Doğru cevap A’dır.