HADİS

hadislerin Hz. Peygamber’e
–sallallâhü aleyhi ve sellem- âidiyeti meselesi ile onların doğru anlaşılması ve yorumlanması, hadis ilminin iki temel unsurudur. Bu iki unsurun birincisi rivâyetü’l-hadîs, ikincisi
ise dirâyetü’l-hadîs ilmi adını alır. Rivâyetü’l-hadis ilminde, isnad zincirleri tetkik edilerek
hadislerin Hz. Peygamber’e ulaşması ele alınır. Dirâyetü’l-hadîs ilminde ise hadis metinlerinin mana ve maksatlarının anlaşılması (fehm), hüküm ve hikmetlerinin çıkarılması (istinbat) söz konusu edilir. Ali İbnü’l-Medînî’nin (v. 234/848) ifadesiyle, “Hadislerin mana
ve maksatlarını gereği gibi anlamak (tefakkuh) ilmin yarısıdır. Ricâl bilgisi ve hadislerin
râvilerini tanımak ise ilmin diğer yarısıdır”. Bu sözün ilk cümlesinde geçen tefakkuh kelimesi dirâyetü’l-hadîs, ikinci cümlesinde geçen ricâl bilgisi (ma’rifetü’r-ricâl) ise rivâyetü’lhadîs ilmini ifade eder.

Fıkhü’l-hadîs, “hadislerin mana ve maksadını anlamak ve hadislerden hareketle Hz.
Peygamber’in gayesini kavramak” manasına gelir. Hadislerin anlaşılmasını ve onlardan
hüküm çıkarılmasını konu edinen bu ilim dalı, Hâkim Nîsâbûrî (v. 405/1014) tarafından
“Fıkhü’l-hadîs, bu ilimlerin semeresidir.

Hadis âlimi el-A’meş (v. 148/765), İmam Ebû Hanîfe’ye (veya Ebû Yûsuf ’a) şöyle hitap
eder: “Sizler doktorsunuz, bizler ise eczacıyız!”.

Bir hadisin doğru anlaşılması ve yorumlanması için öncelikle onun bütün tarîklerinin
(rivâyet yolları) göz önünde bulundurulması gerekir. Belli bir konuya dair hadislerin bir
kısmını görüp diğer kısmını görmemek, eksik veya yanlış sonuca götürür. Ayrıca, râvi
tasarrufunun ve mana ile rivâyetin, bazı hadislerin yanlış anlaşılmasına sebep olduğu bir
gerçektir. Sağlıklı bir sonuca ulaşabilmek için bütüncül yaklaşım, yani farklı tarikleriyle
ilgili hadisleri bir araya getirip onları birlikte değerlendirmek ve son hükmünü vermek
gerekir. Ancak bir hadisin farklı tarîkleri birleştirip ondan yeni bir metin oluşturma çabası
doğru değildir. Zira bu da bir tür hadis uydurma faaliyetidir.

İhtilâfü’l-hadîs ilmi, görünüşte manaları birbirleriyle çelişen ancak dikkatle incelendiğinde araları uzlaştırılan ve zıtlık probleminin çözüm yolları gösterilen hadisleri konu
alır. Muhtelifü’l-hadîs ve müşkilü’l-hadîs adıyla da anılan bu disiplinde, hadislerde gerçek
çelişkiden değil, sadece zâhirde bir ihtilâftan ve karışık görüntüden söz edilebilir. Çünkü
burada çelişki gibi görünen şey, aslında çözülebilen bir ihtilâftan ibarettir. Söz konusu
ihtilâfların giderilmesinde sırayla cem‘ ve telif, nesh, tercih, tevakkuf yöntemi uygulanır.
Şüphesiz bu uygulama için temel dinî ilimlerde derinlik, ehliyet ve liyakat vasfı aranır.
Bu yüzden İbn Huzeyme (v. 311/923) gibi çok yönlü bir hadis âliminin şu tespiti oldukça anlamlıdır: “Resûlullah’tan (s.a.v.) sahih isnadla birbirine zıt iki hadis rivâyet edildiğini bilmiyorum. Kim böyle iki hadis biliyorsa, getirsin aralarını telif edeyim!”. Çünkü bir
Peygamber olması itibariyle Resûlullah’ın (s.a.v.) birbirine zıt veya tutarsız sözler söyleyip
çelişkiye düşmesi mümkün değildir.

Bazı hadis metinlerinde ortaya çıkan anlama zorluğunun ve probleminin aşılmasında, acele davranarak onu reddetmeyip sükûtu tercih etmek, haddini bilmek,
çözüm yolu için imkân/zaman kollamak, önemsenmesi gereken bir araştırma yöntemidir. Tevakkuf adı verilen bu yöntem, müşkil bir meselede tercihi zorunlu kılan
sebepler; naklî ve aklî deliller olmadıkça hemen sonuca ulaşma yerine, başka delil
ve karine aramak, bulunmaması hâlinde de durmak, çekimser kalmak, beklemek,
görüş beyan etmemek ve kesin hükme varmamak, onun anlaşılmasını ve yorumlanmasını erteleyip zamana bırakmak demektir.

“Amellerin, Allah Teâlâ’ya en sevimli olanı, az da olsa onların en devamlı olanıdır./ لَ َّ
ق
ْن
إِ
َ
ا و
هَ
مُ
وَ
دْ
َال أَ
َ
َـع
ت
اللَّهِ
َل
ِ
ِال إ
مَ
عْ
ْ الَ
ُّب
حَ
.

Hadis metninde geçen meddahlar (aşırı öven ve yüceltenler, dalkavukluk yapanlar) kelimesiyle insanı övmeyi alışkanlık edinerek bundan maddi çıkar sağlamak için övgü düzen
ve övülenin ahlâkını bozan kimseler kastedilir. Ayrıca o dönemde meddahların, genellikle
yalan konuşarak övülen şahsı aldattıkları; toprak saçılmakla övülenin aldatılmaktan emin
olduğu, övenin de aldatmaktan ümidini kestiği bilgisine yer verilir. Hattâbî’ye göre, övgüye değer güzel faaliyetinden dolayı bir insanın övülmesi, emsal insanların çoğalması için
teşvik niteliği taşıdığından mümkündür. Böyle bir insanı öven kimse meddah değildir.

Ebû Hüreyre’den (r.a.) rivâyet edildiğine göre, -Ey Allah’ın Resûlü, kıyamet gününde senin
şefâatine nail olacak en bahtiyar insan kimdir? suâli soruldu. Resûlullah (s.a.v.): -Ey Ebû
Hüreyre! Senin hadise olan ilgi ve iştiyâkını bildiğim için, bunu senden evvel hiç kimsenin
sormayacağını tahmin etmiştim. Kıyamet gününde benim şefâatime nail olan insanların
en bahtiyarı, içten bir yönelişle kulluğu Allah’a has kılarak lâ ilâhe illallâh diyen kimsedir”
buyurdu. (Buhârî, İlim, 33, hadis no: 99)

Garîbü’l-hadîs, hadis metninde geçen ve az kullanıldığından anlaşılması güç olan lafızları
konu edinen garip kelimeler bilgisidir. Garîbü’l-hadîs, zengin lugat bilgisine ihtiyaç duyar.
Söz konusu lafızların oluşturduğu garîbü’l-hadîs kitapları, adeta Peygamber’in (s.a.v.) kullandığı kelimelerin lugatı olmaktadır

Hadis metinlerinin doğru anlaşılmasında ve yorumlanmasında rivâyet-dirâyet bütünlüğü, nakil-akıl veya hâfızamuhâkeme işbirliği, hadisle birlikte fıkıh; mana ve maksadı kavrama melekesi ve hüküm çıkarma yeteneği gereklidir. Rivâyet dirâyet bütünlüğünün bozulması durumunda, yanlış veya eksik anlaşılacağından hadis metinlerinde problemlerin yaşanması kaçınılmazdır. Bu yüzden, rivâyetten uzak salt bir dirâyet veya dirâyetten kopuk bir rivâyet anlayışı eksik bir yöntemdir.

Doğru cevap E'dir.

Hadis-fıkıh ilişkisinde kurulması gereken denklemin ve problemlere çözüm yolu gösteren yöntemin altını çizen bu tesbit, Râmhürmüzî’ye aittir. O, hadis usûl ilminin ilk sistematik mahsüllerinden sayılan el-Muhaddisü’l-fâsıl adlı eserinin hemen girişinde, yaşadığı coğrafyada ehl-i hadis ile ehl-i fıkhı karşı karşıya getiren dengesizliği, yani bazı râvilerin dirâyetten kopuk salt bir rivâyet, bazı fakihlerin de rivâyetten uzak salt bir dirâyet anlayışını eleştirerek söz konusu çözüm yolunu önerir. Doğru cevap A'dır.

Muhtelifü’l-hadîs ve müşkilü’l-hadîs adıyla da anılan bu disiplinde, hadislerde gerçek çelişkiden değil, sadece zâhirde bir ihtilâftan ve karışık görüntüden söz edilebilir. Çünkü burada çelişki gibi görünen şey, aslında çözülebilen bir ihtilâftan ibarettir. Söz konusu ihtilâfların giderilmesinde sırayla cem‘ ve telif, nesh, tercih, tevakkuf yöntemi uygulanır.

Doğru cevap B'dir.

Hadisin vürûduna sebeb olan hâlin, ortam ve şartların bilinmesi, onunla kastedilen mana ve maksadın anlaşılmasına büyük ölçüde yardımcı olur. Vürûd sebebi, hadisin söylenmesine sebep olan olay, onun doğru anlaşılmasına vesile olan durum/bağlam, taşıdığı aktüel değer ve espiri, söylendiği zaman ve mekâna dair bilgi demektir. Bu yüzden, bazı hadislerin vürûd sebepleri bilinmediğinde yanlış anlayışlar ve tuhaf yorumlar ortaya çıkabilmektedir.

Doğru cevap B'dir.

Garîbü’l-hadîs, hadis metninde geçen ve az kullanıldığından anlaşılması güç olan lafızları konu edinen garip kelimeler bilgisidir. Garîbü’l-hadîs, zengin lugat bilgisine ihtiyaç duyar. Söz konusu lafızların oluşturduğu garîbü’l-hadîs kitapları, adeta Peygamber’in (s.a.v.) kullandığı kelimelerin lugatı olmaktadır.

Doğru cevap C'dir.

Açık ve anlaşılır bir dil ve üslup kullanması, “Ben az lafızla çok mana ifade kabiliyeti ve beyan kudretiyle gönderildim." diyerek maksadını kısa ve özlü olarak ifade etmesi, muhâtabın idrak seviyesini ve konuştuğu lehçeyi dikkate alması, ta’riz gibi bediî unsurları kullanarak bazan dolaylı anlatım yolunu seçmesi, ihtiyaç kadar bilgi vermesi, Allah Resûlü’nün hadislerde kullandığı dil ve üslûbun başlıca özellikleri arasındadır. Şüphesiz, onun beden dilini, anlamlı jest ve mimiklerini ancak onu yakından gören ve tanıyan sahâbe-i kirâm yansıtabilir.

Doğru cevap E'dir.

Hadis okuyucusu, sahip olduğu zihniyet ve düşünceyi onaylatma arayışıyla yola çıkmamalı, aksine hadis metinleriyle yapıcı ve olumlu bir ilişki kurarak onlara objektif ve istifade amaçlı yaklaşmalı, “zihin ve fikir dindarlığı” göstermelidir. Ayrıca, hadislerin aceleye getirilmeden dikkatle okunması ve araştırılması son derece önemlidir.

Hadislerin anlaşılmasında ve anlatılmasında muhâtabın idrak seviyesinin göz önünde bulundurulması önemli bir ilkedir. Hz. Ali diyor ki: “İnsanlara idrak edecekleri şeyleri rivâyet edin! Allah ve Resûlü’nün yalanlanmasını ister misiniz?” (Buhârî, İlim, 49, hadis no: 127).

Münâzara objektif olarak hakikatin ortaya çıkarılmasını, cedel ise sübjektif olarak doğru veya yanlış salt bir düşüncenin galebe çalmasını hedefler. Şu selef sözü, cedel ve yersiz tartışmaya giren kimsenin nasipsiz olduğunu öğretir: “Allah bir kuluna hayır dilediğinde ona amel kapısını açar ve cedel kapısını kapatır. Allah bir kuluna şer dilediğinde de ona amel kapısını kapatır ve cedel kapısını açar”.

Abdullah b. Mes‘ûd’un şu uyarısı dikkat çekicidir: “Kendisine sordukları her konuda insanlara fetva veren kimsenin aklî dengesi bozuktur!”. Onun, muhâtaplarına hatırlattığı şu nokta da önemlidir: “Sahâbe, iç dünyaları itibariyle ümmetin en nezîhi idi. İlim yönünden onlar ümmetin en derin ve insanların en külfetsiz olanları idi. Siz âlimleri çok, hatipleri/lâfazanları az olan bir devirde yaşıyorsunuz. Sizden sonra âlimleri az fakat hatipleri çok olan bir zaman gelecektir. Kimin ilmi çok, konuşması da az olursa o övgüye layıktır. İlmi az iken çok konuşan kimse ise yergiye layıktır”.

Bazı hadis metinlerinde ortaya çıkan anlama zorluğunun ve probleminin aşılmasında, acele davranarak onu reddetmeyip sükûtu tercih etmek, haddini bilmek, çözüm yolu için imkân/zaman kollamak, önemsenmesi gereken bir araştırma yöntemidir. Tevakkuf adı verilen bu yöntem, müşkil bir meselede tercihi zorunlu kılan sebepler; naklî ve aklî deliller olmadıkça hemen sonuca ulaşma yerine, başka delil ve karine aramak, bulunmaması hâlinde de durmak, çekimser kalmak, beklemek, görüş beyan etmemek ve kesin hükme varmamak, onun anlaşılmasını ve yorumlanmasını erteleyip zamana bırakmak demektir.

Doğru cevap C'dir.

Hadisin ulaşılabilen bütün tarîklerine yer veren İbn Abdilberr, onların zayıf isnadla sabit olduklarını söyler. Aynı şekilde Hatîb Bağdâdî, er-Rıhle fî talebi’l-hadîs adlı eserinde hadisin bütün tariklerini zikreder. Mizzî (v. 742/1341) hadisin hasen derecesine ulaştığını, Irâkî (v. 806/1403) ise bazı tariklerini sahih görenler bulunduğunu söyler. Suyûtî (v.911/1505), hadisin elli tarîkini topladığını ve senedi için ilk kez kendisinin sahih li gayrih değerlendirmesi yaptığını ifade ederken, Murtazâ Zebîdî (v. 1205/1790), hadisin hasen olduğunu belirtir. Çağdaş âlimlerden İbnü’s-Sıddîk Ahmed Gumârî (v. 1380/1960) ise hadisin tariklerini inceledikten sonra senedinin sahîh olduğu sonucuna ulaşır.

Doğru cevap B'dir.

Hadiste altı çizilmek istenen husus, azaba sebep olan fiilin mahiyetidir. Nitekim Nevevî (v. 676/1277), hadisin şerhinde şunları söyler: “Hadisin zâhirine göre bu kadın müslümandır ve kedi yüzünden cehenneme girmiştir. Kâdı Iyâz ise, “Mümkündür ki kadın kâfir idi. Küfrü sebebiyle azap olundu, kedi sebebiyle de azabı artırıldı ve cehenneme müstehak oldu. Çünkü o, büyük günahlardan kaçınmakla küçük günahları bağışlanabilen bir mü’min değildi” der. Ancak kanaatimizce, doğru olan görüş, kadının müslüman olmasıdır. Kedi yüzünden cehenneme girdi. Hadisin zâhirinden anlaşılan budur. Bu, küçük bir günah olarak görülmemelidir. Kadın ısrarla sürdürdüğünden bu fiil, büyük günaha dönüşmüştür. Ayrıca hadiste kadının ebedi olarak cehennemde kalacağını gösteren bir işaret yoktur. Cezasını çektikten sonra cennete girebilir”.

Doğru cevap E'dir.

Nitekim İbn Kuteybe, şahsına yönelik bir medih esnasında Hz. Ebû Bekir’in, “Allahım, onların bilmedikleri şeyler hususunda beni affeyle ve beni onların sandıklarından daha hayırlı kıl!” dediğini naklettikten sonra şu tesbitte bulunur: “Ne Hz. Ebû Bekir’in ne de bir başkasının, medhedenin yüzüne toprak saçtığı bize ulaşmıştır”. Zemahşerî (538/1143) de “yüzlerine toprak saçınız” ifadesinin mecaz olduğunu, bunun “onu mahcup ediniz” anlamında kullanıldığını söyler. 

Hadis metninde geçen meddahlar (aşırı öven ve yüceltenler, dalkavukluk yapanlar) kelimesiyle insanı övmeyi alışkanlık edinerek bundan maddi çıkar sağlamak için övgü düzen ve övülenin ahlâkını bozan kimseler kastedilir.

Doğru cevap C'dir.