HADİS

Rivâyetü’l-hadis ilminde, isnad zincirleri tetkik edilerek hadislerin Hz. Peygamber’e ulaşması ele alınır.

Dirâyetü’l-hadîs ilminde hadis metinlerinin mana ve maksatlarının anlaşılması (fehm), hüküm ve hikmetlerinin çıkarılması (istinbat) söz konusu edilir.

“Hadislerin mana ve maksatlarını gereği gibi anlamak (tefakkuh) ilmin yarısıdır. Ricâl bilgisi ve hadislerin râvilerini tanımak ise ilmin diğer yarısıdır”. Bu sözün ilk cümlesinde geçen tefakkuh kelimesi dirâyetü’l-hadîs, ikinci cümlesinde geçen ricâl bilgisi (ma’rifetü’rricâl) ise rivâyetü’l-hadîs ilmini ifade eder.

Her iki ilim, ilimler târihçisi Taşköprülüzâde (v. 968/1561) tarafından şöyle tarif edilir: “Rivâyetü’l-hadîs ilmi, zabt ve adalet yönünden râvîlerin hallerini, ittisâl ve inkıtâ bakımından da senedin durumunu tetkik ederek, hadislerin Hz. Peygamber’e ulaşmasını konu edinen bir ilimdir. Dirâyetü’lhadîs ilmi ise, Arap dili kuralları ve İslâm dinin genel prensipleri doğrultusunda, Hz. Peygamber’in hallerine uygun olarak, hadis metinlerinden anlaşılan mana, murad ve maksattan bahseden ilimdir”.

Fıkhü’l-hadîs, “hadislerin mana ve maksadını anlamak ve hadislerden hareketle Hz. Peygamber’in gayesini kavramak" manasına gelir. Hadislerin anlaşılmasını ve onlardan hüküm çıkarılmasını konu edinen bu ilim dalı, Hâkim Nîsâbûrî (v. 405/1014) tarafından “Fıkhü’l-hadîs, bu ilimlerin semeresidir. Dinin, varlığını devam ettirebilmesi de fıkhü’l-hadîse bağlıdır” diye nitelendirilir.

Fıkhü’l-hadîs, “hadislerin mana ve maksadını anlamak ve hadislerden
hareketle Hz. Peygamber’in gayesini kavramak" manasına gelir.

Ebû Ca’fer Tahâvî’nin (v. 321/933) Şerhu ma‘âni’l-âsâr, İbn Hazm’ın (v. 456/1063) el-Muhallâ, İbn Abdilberr’in (v. 463/1070) et-Temhîd, Şâh Veliyyullah ed-Dihlevî’nin (v. 1176/1762) Huccetullâhi’l-bâliğa adlı eserleri, fikhü’l-hadîs ilmine yönelik çalışmalar arasındadır.

Hadis-fıkıh ilişkisinde kurulması gereken denklemin ve problemlere çözüm yolu gösteren yöntemin altını çizen bu tesbit Râmhürmüzî’ye aittir. O, hadis usûl ilminin ilk sistematik mahsüllerinde sayılan el-Muhaddisü’l-fâsıl adlı eserinin hemen girişinde, yaşadığı coğrafyada ehl-i hadis ile ehl-i fıkhı karşı karşıya getiren dengesizliği, yani bazı râvilerin dirâyetten kopuk salt bir rivâyet, bazı fakihlerin de rivâyetten uzak salt bir dirâyet anlayışını eleştirerek söz konusu çözüm yolunu önerir.

Hadis âlimi el-A’meş (v. 148/765), İmam Ebû Hanîfe’ye (veya Ebû
Yûsuf’a) şöyle hitap eder: “Sizler doktorsunuz, bizler ise eczacıyız!”.

İhtilâfü’l-hadîs ilmi, görünüşte manaları birbirleriyle çelişen ancak dikkatle incelendiğinde araları uzlaştırılan ve zıtlık probleminin çözüm yolları gösterilen hadisleri konu alır.

Hadislerin Hz. Peygamber’e –sallallâhü aleyhi ve sellem- âidiyeti meselesi ile onların doğru anlaşılması ve yorumlanması, hadis ilminin iki temel unsurudur. Bu iki unsurun birincisi rivâyetü’l-hadîs, ikincisi ise dirâyetü’l-hadîs ilmi adını alır. Rivâyetü’l-hadis ilminde, isnad zincirleri tetkik edilerek hadislerin Hz. Peygamber’e ulaşması ele alınır. Dirâyetü’l-hadîs ilminde ise hadis metinlerinin mana ve maksatlarının anlaşılması (fehm), hüküm ve hikmetlerinin çıkarılması (istinbat) söz konusu edilir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Rivâyetü’l-hadîs ilminin konusu, kabul ve red yönünden râvi ile mervî iken, dirâyetü’l-hadîs ilminin konusu, anlaşılması ve kendisinden hüküm çıkarılması yönünden hadis metinleri olmaktadır. Bu anlamda dirâyetü’l-hadîs, fıkhü’l-hadîs demektir. İlmü te’vîli akvâli’n-nebî veya ilmü esrâri’l-hadîs gibi terimler de aynı anlamı çağrıştırır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Ebû Ca’fer Tahâvî’nin (v. 321/933) Şerhu ma‘âni’l-âsâr, İbn Hazm’ın (v. 456/1063) elMuhallâ, İbn Abdilberr’in (v. 463/1070) et-Temhîd, Şâh Veliyyullah ed-Dihlevî’nin (v. 1176/1762) Huccetullâhi’l-bâliğa adlı eserleri, fikhü’l-hadîs ilmine yönelik çalışmalar arasındadır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Rivâyet dirâyet bütünlüğünün kaçınılmaz bir ilke sayılması gerektiğini formüle eden bir tesbit şudur: "Hadis ile fıkıh (anlamak, iyice kavramak) birlikte oldukları zaman kemal bulur, birbirlerinden ayrıldıkları zaman ise noksan kalırlar". Hadis-fıkıh ilişkisinde kurulması gereken denklemin ve problemlere çözüm yolu gösteren yöntemin altını çizen bu tesbit, Râmhürmüzî’ye aittir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Bir hadisin doğru anlaşılması ve yorumlanması için öncelikle onun bütün tarîklerinin (rivâyet yolları) göz önünde bulundurulması gerekir. Belli bir konuya dair hadislerin bir kısmını görüp diğer kısmını görmemek, eksik veya yanlış sonuca götürür. Sağlıklı bir sonuca ulaşabilmek için bütüncül yaklaşım, yani farklı tarikleriyle ilgili hadisleri bir araya getirip onları birlikte değerlendirmek ve son hükmünü vermek gerekir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Muhtelifü’l-hadîs ve müşkilü’l-hadîs adıyla da anılan ihtilâfü’l-hadîs disiplininde, hadislerde gerçek çelişkiden değil, sadece zâhirde bir ihtilâftan ve karışık görüntüden söz edilebilir. Çünkü burada çelişki gibi görünen şey, aslında çözülebilen bir ihtilâftan ibarettir. Söz konusu ihtilâfların giderilmesinde sırayla cem‘ ve telif, nesh, tercih, tevakkuf yöntemi uygulanır. Şüphesiz bu uygulama için temel dinî ilimlerde derinlik, ehliyet ve liyakat vasfı aranır. Doğru cevap A seçeneğidir.

Hadisin vürûduna sebeb olan hâlin, ortam ve şartların bilinmesi, onunla kastedilen mana ve maksadın anlaşılmasına büyük ölçüde yardımcı olur. Vürûd sebebi, hadisin söylenmesine sebep olan olay, onun doğru anlaşılmasına vesile olan durum/bağlam, taşıdığı aktüel değer ve espiri, söylendiği zaman ve mekâna dair bilgi demektir. Bu yüzden, bazı hadislerin vürûd sebepleri bilinmediğinde yanlış anlayışlar ve tuhaf yorumlar ortaya çıkabilmektedir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Hadis tarihi, şerh edebiyatı bakımından zengin örneklerle doludur. Hattâbî’nin A‘lâmu’l-hadîs fî şerhı Sahîhı’l-Buhârî ile Maâlimü’s-sünen şerhu Süneni Ebî Dâvûd, İbn Hacer’in Fethu’l-bârî, Aynî’nin Umdetü’l-kârî, Ali el-Kârî’nin (v. 1014/1605) Mirkâtü’lmefâtîh adlı eserleri, ilk akla gelen başvuru kaynakları arasındadır. Türkçe kaynaklar arasında, Ahmed Naîm ile Kâmil Miras tarafından hazırlanan Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi adlı eser, burada özellikle hatırlanmalıdır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Abdullah b. Mes‘ûd’un şu uyarısı dikkat çekicidir: “Kendisine sordukları her konuda insanlara fetva veren kimsenin aklî dengesi bozuktur!”. Onun, muhâtaplarına hatırlattığı şu nokta da önemlidir: “Sahâbe, iç dünyaları itibariyle ümmetin en nezîhi idi. İlim yönünden onlar ümmetin en derin ve insanların en külfetsiz olanları idi. Siz âlimleri çok, hatipleri/lâfazanları az olan bir devirde yaşıyorsunuz. Sizden sonra âlimleri az fakat hatipleri çok olan bir zaman gelecektir. Kimin ilmi çok, konuşması da az olursa o övgüye layıktır. İlmi az iken çok konuşan kimse ise yergiye layıktır”. Doğru cevap D seçeneğidir.

Hadisin râvisi Mikdâd b. Esved’in, hadis metnindeki “yüzlerine toprak saçınız” ifadesini hakikî-lafzî manada anlayarak Hz. Osman’ı övmeye başlayan birini gördüğünde yerden toprak alıp yüzüne savurduğu bilinir. Ne var ki, söz konusu ifadenin mecazî anlamda kullanıldığı açıktır. Nitekim İbn Kuteybe, şahsına yönelik bir medih esnasında Hz. Ebû Bekir’in, “Allahım, onların bilmedikleri şeyler hususunda beni affeyle ve beni onların sandıklarından daha hayırlı kıl!” dediğini naklettikten sonra şu tesbitte bulunur: “Ne Hz. Ebû Bekir’in ne de bir başkasının, medhedenin yüzüne toprak saçtığı bize ulaşmıştır”. Zemahşerî (538/1143) de “yüzlerine toprak saçınız” ifadesinin mecaz olduğunu, bunun “onu mahcup ediniz” anlamında kullanıldığını söyler. Doğru cevap E seçeneğidir.