Hadiste İsnad ve Metin Tenkidi

Sened ve metin olmak üzere iki temel unsurdan oluşur.

Metni birbirlerinden belli usullerle almak ve rivâyet lafızlarıyla nakletmek suretiyle bize kadar ulaştıran râviler silsilesinin adıdır.

Senedin sonunda râvilerin naklettikleri sözlü kısımdır.

Hadisi hocadan belli metodlarla alıp öğrenmeye tahammül, belli rivâyet lafızlarıyla nakletmeye denir.

Hz. Peygamber’e ait söz, fiil ve takrirlerin (onaylar) oluşturduğu metin kısmına denir.

Sened kökünden türetilmiş bir kelime olup hadis ilminde sözü sahibine dayandırma, ulaştırma ya da nispet etme anlamına gelmektedir.

Terkibiyle bir hadisin sahih olup olmadığının tespiti amacıyla yapılan işlem ve incelemeler anlaşılmaktadır.

Sened ve metin.

İsnad.

’’Ey iman edenler! Size bir fasık bir haber getirdiğinde onu araştırın. Yoksa bilmeden bir kavme sataşırsınız da sonra yaptığınıza pişman olursunuz (Hucurat 49/6)

a) senedin muttasıl, yani kesintisiz olmasını, b) sened zincirindeki râvilerin sika, yani güvenilir ve yetkin olmasını, c) sened zincirindeki râvilerin hadisi muteber bir yolla almalarını göz önünde bulundurmuşlardır.

Sened zincirindeki râviler arasında bir kopukluk ya da irtibatsızlık bulunmamasıdır.

Râvinin dinin emir ve yasaklarına riayet eden doğru sözlü ve dürüst bir kişiliğe sahip olması demektir.

Hadisin sened veya metin açısından diğer rivâyetlere aykırılık taşımasıdır.

Hadisin sened veya metninde bulunan ve ancak hadis ilminde uzman olanların görebileceği gizli bir kusurdur.

Büyük ölçüde râvilerin hatalarından kaynaklanmaktadır.

Tashih denir.

Tad‘îf denir.

a) Senedinde ittisal olup olmaması açısından incelenmiş ve râvi silsilesinde bir inkıta (kopukluk) bulunmamış, b) Seneddeki râvileri tek tek incelenmiş ve adâlet ve zapt açısından yeterli vasıflara sahip râviler olduğu tespit edilmiş, c) Seneddeki râvilerin birbirleriyle görüştükleri veya usulüne uygun bir şekilde hadisi alıp naklettikleri belirlenmiş demektir. d) Sened ve muhteva açısından bu hadisin şaz ve illetli olmadığının da belirlendiği anlaşılır.

Zayıf kabul edilir.

Mürsel hadis.

Sahih hadis.

Hasen hadis.

Munkatı hadis.

Mu‘dal hadis.

Batıda senedli bilgi nakletme gibi bir gelenek ve zaten böyle bir imkân söz konusu olmadığından başta kutsal kitaplar olmak üzere geçmişten günümüze intikal eden metinler muhteva açısından tahlil edilmeye ve orijinal olup olmadıkları bu yolla tespit edilmeye çalışılmıştır.

Son iki asırda oryantalistlerin İsâm ilim geleneğindeki isnad sistemi üzerinde yaptıkları araştırmalar sonunda Müslümanlarda metin tenkidi olmadığı yönünde iddialar ortaya atmaları sebep olmuştur.

Hadislerin Kur’ân’la, sünnetle, tarihi ve tecrübî bilgilerle, akılla mukayese edilerek tenkide tabi tutulması olmuştur.

Muhteva ve dil ve üslup itibariyle başlıca iki yönden tabi tutulur.

Bilgi ve hükümler Kur’ân-ı Kerîm, Sünnet, akl-ı selîm, tecrübe, tarihî ve ictimaî bilgilerle karşılaştırılarak değerlendirilir.

Gelen rivâyetteki ifadelerin Arapça dil bilgisi kurallarına uygunluğu, edebi açıdan Hz. Peygamber’in genel üslup ve ifade tarzlarıyla ne kadar örtüştüğü kontrol edilir.

Bir hadis metni tevil edilemeyecek ölçüde Kur’ân- ı Kerîm’e aykırı olamaz.

Hanım sahâbilerden Fatıma bint Kays (r.anha) eşinden boşandıktan sonra Hz. Peygamber’in kendisine mesken hakkı ve nafaka tayin etmediğini naklettiğinde Hz. Ömer’in cevabı şu olmuştur: Ezberledi mi, unuttu mu bilemediğimiz bir kadının sözü yüzünden Rabbimizin kitabını ve Peygamberimizin sünnetini terk edemeyiz. Onun mesken ve nafaka hakkı vardır. Allah Teala şöyle buyurdu: Onları (boşadığınız kadınları) apaçık bir kötülük yapmadıkları sürece evlerinden çıkarmayın. Onlar da çıkmasınlar (Talak 65/1). (Müslim, Talak, 46).

İbn Abbas Zina çocuğu üçün en şerlisidir (Hakim, Müstedrek, II, 214) hadisini Eğer o üçün en şerlisi olsaydı, recm uygulanması için annesinin onu doğurmasına kadar beklenmezdi diyerek bu konuda sabit olan hadise aykırılık sebebiyle bu hadisi tenkid etmiştir.

Muhteva ve dil ve üslup açısından değerlendirilerek metin tenkidine tabi tutulan hadisler sonuçta tevil edilemeyecek kadar açık bir şekilde Kur’ân’a, sünnete, akl-ı selîme, kesin ilmi verilere, tarihi bilgilere aykırı, dil ve üslub açısından problemli görülmesi durumunda.

Peygamber’in sünnetiyle içli dışlı olmak, uzun süre hadisiyle meşgul olmak, onun hayatını çok iyi kavrayıp özümsemiş olmak, üslup ve tavrını, davranış biçimlerini çok iyi bilmek gibi şartlar getirilmiştir.

Samimiyet, i‘tidal, geniş hadis kültürü, metnin iyi kavranması, hadisin bütün tarîklerinin toplanması, hadisin edebi özelliklerinin tespiti, müteşâbih-müşkil (anlaşılması zor) hadislerden olup olmadığının tespiti, te’vil imkânlarının araştırılması, metnin derinlemesine tahlil edilmesi.