HADİS - Deneme Sınavı - 16

Toplumun çekirdeğini oluşturmaya niyetlenen bir insan için, hayat boyu beraber olacağı eşini seçerken dikkatli davranması, hayırlı ve faziletli olanı bulmaya özen göstermesi, aile fertlerinin gelecekteki mutluluğu için son derece önemlidir. Bu noktaya işaret eden Hz. Peygamber (s.a.v.); “Kadın dört sebepten biri için alınır: malı, soyu, güzelliği ve dindarlığı. Sen (diğerlerini geç), dindar olanı seç. (Aksi halde) sıkıntıya düşersin buyurmuşlardır. Doğru cevap D’dir.

Günlük davranışlar arasında riayet edilmesi gereken “Allah’ın hakkı” ve “kulların hakkı” olduğu gibi, bir de -Hz. Peygamber’in tabiriyle- “yolun hakkı” vardır. Şöyle buyururlar: “Yolun hakkını verin! Bunlar; gözü haramdan sakınmak, insanlara eziyet vermekten kaçınmak, selâmı almak, iyiliği emredip kötülükten sakındırmak, yolunu kaybedene yol göstermek, yardım isteyenin yardımına koşmaktır. Doğru cevap E’dir.

Tarihte hadis öğretimine tahsis edilmiş ilk öğretim kurumunu Şam’da açan ve başına ünlü muhaddis İbn Asâkir’i (v. 571/1175) geçiren Selçuklu Atabeyi Nureddin Mahmud b. Zengî’nin (v. 569/1174) Dâru’l-Hadîsi’n-Nûriyye’sinden sonra, bu gelenek Selçuklulardan Osmanlılara geçmiş, Hadisin kurumsal yükselişi Osmanlı’nın elinde gerçek leşmiştir. Osmanlı, siyasal egemenliğini götürdüğü her yere bir hadis okulu açmış, Arap yarımadasından Bosna-Hersek’e kadar bütün bir İslâm coğraf yasına Hadis kültürünü aşılamıştır. II. Murad döneminde büyük bir ilerleme kaydeden bilim ve düşünce hayatında, hadis öğretim kurumları da hissesine düşen payı almış, Fatih Sultan Mehmed’in hocası ve Şeyhülislâmı Molla Gürânî (893/1488), Mısır’daki ilmî birikimi İstanbul’a taşımıştır. Onun Edirne Dâru’l-Hadîsi’nde tamamladığı ve el-Kevseru’lCârî adını taşıyan Buhârî şerhi, bugün bile kilitli kütüphane raflarından indirilip Türk milletinin hizmetine sunulabilmiş değildir. Doğru cevap C’dir.

Türk-İslâm edebiyatı tarihinde, Hz. Peygamber (s.a.v.)’i konu edinen farklı türde pek çok edebî eser kaleme alınmıştır. Bunlar Allah Resûlü’ne olan has ret ve sevginin ifade edildiği şiir veya nesir tarzındaki eserlerdir. Aralarında sahibinin duygu yoğunluğunu en üst perdeden yansıtan manzûmelerin (Kasîde, Na’t, Mersiye, Bedîiyye) ayrı bir yeri vardır. Yine aynı kategoriye girmekle birlikte, muhtevâsını belgeye dayalı tarîhî verilerin oluşturduğu bir başka manzum tür daha bulunur. Mensur (düz yazı) da olabilen bu gruba; Mevlid, Siyeru’n-nebî, Esmâü’n-nebî, Hilye, Mi’râciyye, Reğâibiyye, Gazavât-nâme, Hicret-nâme, Şefaat-nâme, Mucize-nâme ve Kırk hadis tercümeleri girer. Çoğunlukla mensur olan ve rivâyetlere dayanan edebî türler ise; Evsâfü’-n-nebî, Şemâil ve Fazîlet-nâme’lerdir. Doğru cevap D’dir.

Hz. Peygamber’in sözlerinin nazma yedirilerek şiir formunda halkın istifadesine sunumu Osmanlı’da da devam etmiş, uzunca bir süre Cumhuriyet Türkiye’sinde de rağbet görmüştür. Örneğin II. Murad devrinin ünlü ismi Yazıcızâde Mehmed (855/1451)’in Muhammediyye’si ile kardeşi Ahmed (860/1455)’in Envâru’l-Âşıkîn’i, asırlarca Hz. Peygamber ve onun hadisleri ile ilgili halk anlayışlarını beslemiş olan eserlerdir. Muhammediyehanlar tarafından yakın devre kadar mevlid gibi okunan Muhammediyye, Envâru’l-Âşıkîn ile birlikte hemen her Türk ailesinin evindeki dinî kitaplar arasında önemli bir yer tutmuştur. Doğru cevap A’dır.

Türk hat sanatının (tezhîb ve ciltle birlikte), aynı sanatı icra eden diğer İslâm milletlerine nazaran bariz üstünlüğü vardır. Osmanlı padişahları hüsn-i hatta özel bir önem vermek ve hattatları desteklemek suretiyle bu sanatın zirveye ulaşmasına öncülük etmişlerdir. Hat sanatına şahsen ilgi duyan ilk padişah, Fatih’in oğlu Sultan II. Bayezid (1450-1512) olarak bilinir. Onun hat sanatıyla alakadar olması, şehzadeliği sırasında vali olarak bulunduğu Amasya’da başlamıştır. Türk hat sanatının kurucusu Kıbletü’l-Küttâb Şeyh Hamdullah (1516)’a yakınlık kurarak ondan yazı meşketmiş, hocasının hokkasını tutacak kadar saygı ve hürmet göstermiş, padişah olduktan sonra da kendisini İstanbul’a davet etmiştir. Yine II. Bayezid’in teşvikleriyle Şeyh Hamdullah, Yâkut el-Müsta’sımî (1298)’nin yazı formları üzerinde çalışarak yeni buluşlar yapmış, İslâm yazısına Türk stilini kazandırmıştır. Sonraki yıllarda, icazet alarak hat sanatına imzasını atan padişahlar arasında Sultan III. Murad (1546-1595), Hafız Osman’ın öğrencisi II. Mustafa (1664-1703) ve III. Ahmed (16731736), Mustafa Râkım’ın öğrencisi II. Mahmud (1785-1839) ve Tahir Efendi’nin öğrencisi Sultan Abdülmecid (1823-1861)’i saymak mümkündür. Doğru cevap E’dir.

Sultan Reşad’ın Topkapı Sarayı Müzesi Hırka-i Saâdet Dairesi’nde okunmak üzere, Muzıka-i Sultânî hat hocası Hasan Rıza Efendi (1920)’ye nesih hatla yazdırarak vakfettiği sekiz ciltlik Sahîh-i Buhârî nüshası, Türk hat, tezhip ve cilt sanatının ulaştığı son noktayı gösteren bir şaheserdir (1913). Hat sanatı, hadis metinlerinin ve hadis eserlerinin güzel yazımı kadar, Hz. Peygamber’i vasfeden levhalara da (Hilye) hayat vermiştir. Şemâil; hadis terminolojisinde, “Hz. Peygamberin beşerî yönünü, yaşama üslûbunu ve şahsî hayatını konu edinen rivâyetler bütünü” için kullanılır. Hilye ise; “Peygamber Efendimizin dış görünüşünü, vücut yapısını ve yaratılış güzelliklerini tarif eden sözlü rivâyetlere” denir. Sünnet/Hadis için yapılan; “Söz, fiil, takrîr, hılkî ve hulukî (yaratılış ve davranış) vasıfla ilgili olarak Hz. Peygamber’e izâfe edilen her şey” şeklindeki en yaygın tarif içinde geçen hılkî vasıf, “hilye”ye karşılık gelir ve Şemâil’in bir bölümünü oluşturur. “Hulukî” vasıf ise, Şemâil’in diğer kısımlarını kapsar. Doğru cevap C’dir.

Hilye rivâyetleri arasında Hz. Ali (r.a.) rivâyetini, günümüzde sık rastlanan haliyle, özel bir şekil ve tertiple yazan ilk hattat Hâfız Osman (1698)’dır. Hüseyin Vassâf’ın Sefînetü’lEvliyâ adlı sûfî biyografisinde bildirdiğine göre, Halvetî şeyhlerinden Hâfız Osman’ın, gördüğü bir rüya üzerine Hilye yazmaya başladığı kayıtlıdır. Önce, üçe katlanarak göğüs üstündeki cepte taşınabilecek boyda ve nesih hattıyla Türkçe mealli Hilyeler yazan Hâfız Osman’ın, daha sonra geliştirdiği büyük levha tarzı ekol olmuş ve üç yüz yılı aşkın bir zamandır meşhur hattatlar tarafından örnek alınmıştır. Kendisinin 400’den fazla sülüsnesih Hilye yazdığı bilinmektedir. Hilye-i Nebeviyye levhalarının yazılması ve bezenmesi (tezhîbi) sadece Osmanlı Türkleri’ne ve onların Cumhuriyet devrindeki torunlarına has olup, diğer İslâm ülkelerinde bu tarz bir uygulamaya rastlanmamaktadır. Doğru cevap B’dir.

Türk kültüründeki yerini göstermesi bakımından, atasözü haline gelerek günlük dile yerleşmiş olan hadislere bir düzine örnek verebiliriz: 1. Temizlik imandandır, 3. İçki kötülüklerin anasıdır, 3. Uyku küçük ölümdür, 4. Cennet anaların ayakları altındadır, 5. Acele şeytandandır, 6. Sürüden ayrılanı kurt kapar, 7. Veren el alan elden üstündür, 8. Utanmadıktan sonra dilediğini yap, 9. Ev alma komşu al, 10. Alma mazlumun âhını çıkar âheste âheste, 11. Meyveli ağaç taşlanır, 12. Teyze ana yarısıdır. Doğru cevap A’dır.

“Hadis, başlangıç döneminden uzaklaşan ümmeti kaynaştıran bir araçtır... Hadis, sadece tarihî bir veri değil, aynı zamanda müslümanların bütün hayatını kuşatan bir şeydir
ve müslüman zihniyetin bir aynasıdır... Gerek tarihte, gerekse günümüzde, farklı şartlarda
ve farklı coğrafyalarda yaşayan müslümanlar arasındaki kültür birliğini, ortak zihnî tutum ve hayat tarzını sağlayan yegâne şey, Hz. Peygamber’in Sünneti’dir...”. [

“Son zamanlarda ortaya çıkan söylem, müslümanları Kitâb’ı olmakla birlikte Peygamber’i olmayan bir dînin mensupları gibi görmekte ve bunun neticesinde de bir taraftan kültürü, onun dînî değerini dikkate almayarak yok saymakta; diğer taraftan da dîni, her şeyi meşrûlaştıran bir araç haline getirmektedir. Bu hususta karşımıza çıkan sihirli soru ise; “Kur’ân’da var mı?” olmaktadır. Sünnet’i ve İcmâ’ı dikkate almayan bu tavır, esas itibariyle dîni geçersiz kılma sürecinde etkin bir rol alma eğilimindedir. Bundan dolayı Sünneti ihyâ ve bu ihyâ sürecinde öncelikle İcmâ’ı dikkate alma, toplumsal varlığımızı sürdürmemizin olmazsa olmaz şartıdır”

Hadislerin sosyal ve kültürel karakteri yanında, hadis külliyâtını vazgeçilmez kılan sebepler arasında, onları tasnif edenlerin taşıdıkları yüksek gâyeleri de unutmamak gerekir.
Muhaddislerin ilmî mesâîlerinin temelinde, içinde yaşadıkları toplumun kimlik bunalımına
girmesini önleme, tefrikayı engelleme ve câhiliyye ahlâkına geri dönüş tehlikesini giderme gayreti yatmaktadır

Bütün çeşitleriyle hadis musannefâtı, dînî bilginin sacayağını oluşturan iman, ibadet, muâmelât ve ahlâka dair son derece değerli veriler içeren büyük bir hazinedir. Bu veriler, kültür tarihinin kaynağı olma bakımından da aynı öneme haizdir. Zira toplumla ilgisi olmayan hadis yok gibidir. İslâm toplumlarının (ümmet-i Muhammed’in) arşivi, hâfızası, ibret sergisi, kültür müzesi, ecza deposu ve şifa kaynağı mahiyetindeki hadis kitaplarında, rivâyetlerin iki tür sisteme göre (ale’r-ricâl, ale’l-ebvâb) kayda geçtiğini biliyoruz. Bunlardan ikinci grubu oluşturanlar, yani konularına göre tasnif edilen Musannef, Câmî ve Sünenler; “günlük hayatın pratik ihtiyaçları dikkate alınarak oluşturulmuş, İslâmî yaşantının Kitab ve Sünnet çizgisinde yürüyebilmesini temin için gerekli olan bilgi ve belgeleri ihtiva eden sosyal içerikli bilimsel kaynaklar”dır. (Çakan, (2009), s. 100). Örneğin; ilim dünyamızda Kütüb-i Sitte adıyla ünlenmiş altı temel hadis kitabının birincisi olan Buhârî’nin el-Câmiu’s-Sahîh’inde bir toplum, bir İslâm toplumu yaşamaktadır. Ortak kimlik ve bilinç yapısının inşası için bilinmesi gereken bütün parametreler, tutum ve davranış modelleri, sıhhat derecesini en üst düzeyde taşıyan hadislerle ortaya konmuştur. Bu yönüyle Sahîh-i Buhârî, İslâm toplum yapısının her alandaki sağlam dayanaklarını içeren, Sünnet’i referans alarak yazılmış bir sağlık reçetesidir.

“Fadl”, bir zâlim tarafından kaba kuvvetle ele geçirilen, hakettiğinin dışındaki “fazlalık” demektir.

641-642/1069-1070 yıllarında Kaşgar’da (Uygur ve Arap harfleriyle) kaleme alınıp
Karahanlı hükümdarına hediye edilen ve Türk devlet felsefesini anlatan ilk eser olarak
tarihe geçen “Kutadğu Bilig” (Kutsal Bilgiler)’de, 6645 beyit içerisinde Hz. Peygamber’in
hadislerine atıfta bulunan bazı ifadelere rastlanmaktadır. Şu beyit buna güzel bir örnektir:
(I, 329, no. 3239): “Cemaat bile kıl farîza namaz / Çığaylar hacı kıl âdînâ namaz”
(Farz namazlarını cemaat ile kıl / Fakirler haccı olan Cuma namazını edâ et).

Türk dilinde yazılan ilk Kırk Hadis, Mahmud b. Ali’nin Orta Asya edebî lehçesiyle 759/1358 yılında tamamladığı Nehcü’l-Ferâdîs adlı mensur eserdir.