HADİS - Deneme Sınavı - 6

Ebû Ca’fer Tahâvî’nin (v. 321/933) Şerhu ma‘âni’l-âsâr, İbn Hazm’ın (v. 456/1063) el-Muhallâ, İbn Abdilberr’in (v. 463/1070) et-Temhîd, Şâh Veliyyullah ed-Dihlevî’nin (v. 1176/1762) Huccetullâhi’l-bâliğa adlı eserleri, fikhü’l-hadîs ilmine yönelik çalışmalar arasındadır.

Hadis-fıkıh ilişkisinde kurulması gereken denklemin ve problemlere çözüm yolu gösteren yöntemin altını çizen bu tesbit Râmhürmüzî’ye aittir. O, hadis usûl ilminin ilk sistematik mahsüllerinde sayılan el-Muhaddisü’l-fâsıl adlı eserinin hemen girişinde, yaşadığı coğrafyada ehl-i hadis ile ehl-i fıkhı karşı karşıya getiren dengesizliği, yani bazı râvilerin dirâyetten kopuk salt bir rivâyet, bazı fakihlerin de rivâyetten uzak salt bir dirâyet anlayışını eleştirerek söz konusu çözüm yolunu önerir.

Hadis âlimi el-A’meş (v. 148/765), İmam Ebû Hanîfe’ye (veya Ebû
Yûsuf’a) şöyle hitap eder: “Sizler doktorsunuz, bizler ise eczacıyız!”.

İhtilâfü’l-hadîs ilmi, görünüşte manaları birbirleriyle çelişen ancak dikkatle incelendiğinde araları uzlaştırılan ve zıtlık probleminin çözüm yolları gösterilen hadisleri konu alır.

Hadislerin Hz. Peygamber’e –sallallâhü aleyhi ve sellem- âidiyeti meselesi ile onların doğru anlaşılması ve yorumlanması, hadis ilminin iki temel unsurudur. Bu iki unsurun birincisi rivâyetü’l-hadîs, ikincisi ise dirâyetü’l-hadîs ilmi adını alır. Rivâyetü’l-hadis ilminde, isnad zincirleri tetkik edilerek hadislerin Hz. Peygamber’e ulaşması ele alınır. Dirâyetü’l-hadîs ilminde ise hadis metinlerinin mana ve maksatlarının anlaşılması (fehm), hüküm ve hikmetlerinin çıkarılması (istinbat) söz konusu edilir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Rivâyetü’l-hadîs ilminin konusu, kabul ve red yönünden râvi ile mervî iken, dirâyetü’l-hadîs ilminin konusu, anlaşılması ve kendisinden hüküm çıkarılması yönünden hadis metinleri olmaktadır. Bu anlamda dirâyetü’l-hadîs, fıkhü’l-hadîs demektir. İlmü te’vîli akvâli’n-nebî veya ilmü esrâri’l-hadîs gibi terimler de aynı anlamı çağrıştırır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Ebû Ca’fer Tahâvî’nin (v. 321/933) Şerhu ma‘âni’l-âsâr, İbn Hazm’ın (v. 456/1063) elMuhallâ, İbn Abdilberr’in (v. 463/1070) et-Temhîd, Şâh Veliyyullah ed-Dihlevî’nin (v. 1176/1762) Huccetullâhi’l-bâliğa adlı eserleri, fikhü’l-hadîs ilmine yönelik çalışmalar arasındadır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Rivâyet dirâyet bütünlüğünün kaçınılmaz bir ilke sayılması gerektiğini formüle eden bir tesbit şudur: "Hadis ile fıkıh (anlamak, iyice kavramak) birlikte oldukları zaman kemal bulur, birbirlerinden ayrıldıkları zaman ise noksan kalırlar". Hadis-fıkıh ilişkisinde kurulması gereken denklemin ve problemlere çözüm yolu gösteren yöntemin altını çizen bu tesbit, Râmhürmüzî’ye aittir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Bir hadisin doğru anlaşılması ve yorumlanması için öncelikle onun bütün tarîklerinin (rivâyet yolları) göz önünde bulundurulması gerekir. Belli bir konuya dair hadislerin bir kısmını görüp diğer kısmını görmemek, eksik veya yanlış sonuca götürür. Sağlıklı bir sonuca ulaşabilmek için bütüncül yaklaşım, yani farklı tarikleriyle ilgili hadisleri bir araya getirip onları birlikte değerlendirmek ve son hükmünü vermek gerekir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Muhtelifü’l-hadîs ve müşkilü’l-hadîs adıyla da anılan ihtilâfü’l-hadîs disiplininde, hadislerde gerçek çelişkiden değil, sadece zâhirde bir ihtilâftan ve karışık görüntüden söz edilebilir. Çünkü burada çelişki gibi görünen şey, aslında çözülebilen bir ihtilâftan ibarettir. Söz konusu ihtilâfların giderilmesinde sırayla cem‘ ve telif, nesh, tercih, tevakkuf yöntemi uygulanır. Şüphesiz bu uygulama için temel dinî ilimlerde derinlik, ehliyet ve liyakat vasfı aranır. Doğru cevap A seçeneğidir.

Hadisin vürûduna sebeb olan hâlin, ortam ve şartların bilinmesi, onunla kastedilen mana ve maksadın anlaşılmasına büyük ölçüde yardımcı olur. Vürûd sebebi, hadisin söylenmesine sebep olan olay, onun doğru anlaşılmasına vesile olan durum/bağlam, taşıdığı aktüel değer ve espiri, söylendiği zaman ve mekâna dair bilgi demektir. Bu yüzden, bazı hadislerin vürûd sebepleri bilinmediğinde yanlış anlayışlar ve tuhaf yorumlar ortaya çıkabilmektedir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Abdullah b. Mes‘ûd’un şu uyarısı dikkat çekicidir: “Kendisine sordukları her konuda insanlara fetva veren kimsenin aklî dengesi bozuktur!”. Onun, muhâtaplarına hatırlattığı şu nokta da önemlidir: “Sahâbe, iç dünyaları itibariyle ümmetin en nezîhi idi. İlim yönünden onlar ümmetin en derin ve insanların en külfetsiz olanları idi. Siz âlimleri çok, hatipleri/lâfazanları az olan bir devirde yaşıyorsunuz. Sizden sonra âlimleri az fakat hatipleri çok olan bir zaman gelecektir. Kimin ilmi çok, konuşması da az olursa o övgüye layıktır. İlmi az iken çok konuşan kimse ise yergiye layıktır”. Doğru cevap D seçeneğidir.

Hadisin râvisi Mikdâd b. Esved’in, hadis metnindeki “yüzlerine toprak saçınız” ifadesini hakikî-lafzî manada anlayarak Hz. Osman’ı övmeye başlayan birini gördüğünde yerden toprak alıp yüzüne savurduğu bilinir. Ne var ki, söz konusu ifadenin mecazî anlamda kullanıldığı açıktır. Nitekim İbn Kuteybe, şahsına yönelik bir medih esnasında Hz. Ebû Bekir’in, “Allahım, onların bilmedikleri şeyler hususunda beni affeyle ve beni onların sandıklarından daha hayırlı kıl!” dediğini naklettikten sonra şu tesbitte bulunur: “Ne Hz. Ebû Bekir’in ne de bir başkasının, medhedenin yüzüne toprak saçtığı bize ulaşmıştır”. Zemahşerî (538/1143) de “yüzlerine toprak saçınız” ifadesinin mecaz olduğunu, bunun “onu mahcup ediniz” anlamında kullanıldığını söyler. Doğru cevap E seçeneğidir.

hadislerin Hz. Peygamber’e
–sallallâhü aleyhi ve sellem- âidiyeti meselesi ile onların doğru anlaşılması ve yorumlanması, hadis ilminin iki temel unsurudur. Bu iki unsurun birincisi rivâyetü’l-hadîs, ikincisi
ise dirâyetü’l-hadîs ilmi adını alır. Rivâyetü’l-hadis ilminde, isnad zincirleri tetkik edilerek
hadislerin Hz. Peygamber’e ulaşması ele alınır. Dirâyetü’l-hadîs ilminde ise hadis metinlerinin mana ve maksatlarının anlaşılması (fehm), hüküm ve hikmetlerinin çıkarılması (istinbat) söz konusu edilir. Ali İbnü’l-Medînî’nin (v. 234/848) ifadesiyle, “Hadislerin mana
ve maksatlarını gereği gibi anlamak (tefakkuh) ilmin yarısıdır. Ricâl bilgisi ve hadislerin
râvilerini tanımak ise ilmin diğer yarısıdır”. Bu sözün ilk cümlesinde geçen tefakkuh kelimesi dirâyetü’l-hadîs, ikinci cümlesinde geçen ricâl bilgisi (ma’rifetü’r-ricâl) ise rivâyetü’lhadîs ilmini ifade eder.

Fıkhü’l-hadîs, “hadislerin mana ve maksadını anlamak ve hadislerden hareketle Hz.
Peygamber’in gayesini kavramak” manasına gelir. Hadislerin anlaşılmasını ve onlardan
hüküm çıkarılmasını konu edinen bu ilim dalı, Hâkim Nîsâbûrî (v. 405/1014) tarafından
“Fıkhü’l-hadîs, bu ilimlerin semeresidir.

Hadis âlimi el-A’meş (v. 148/765), İmam Ebû Hanîfe’ye (veya Ebû Yûsuf ’a) şöyle hitap
eder: “Sizler doktorsunuz, bizler ise eczacıyız!”.

İhtilâfü’l-hadîs ilmi, görünüşte manaları birbirleriyle çelişen ancak dikkatle incelendiğinde araları uzlaştırılan ve zıtlık probleminin çözüm yolları gösterilen hadisleri konu
alır. Muhtelifü’l-hadîs ve müşkilü’l-hadîs adıyla da anılan bu disiplinde, hadislerde gerçek
çelişkiden değil, sadece zâhirde bir ihtilâftan ve karışık görüntüden söz edilebilir. Çünkü
burada çelişki gibi görünen şey, aslında çözülebilen bir ihtilâftan ibarettir. Söz konusu
ihtilâfların giderilmesinde sırayla cem‘ ve telif, nesh, tercih, tevakkuf yöntemi uygulanır.
Şüphesiz bu uygulama için temel dinî ilimlerde derinlik, ehliyet ve liyakat vasfı aranır.
Bu yüzden İbn Huzeyme (v. 311/923) gibi çok yönlü bir hadis âliminin şu tespiti oldukça anlamlıdır: “Resûlullah’tan (s.a.v.) sahih isnadla birbirine zıt iki hadis rivâyet edildiğini bilmiyorum. Kim böyle iki hadis biliyorsa, getirsin aralarını telif edeyim!”. Çünkü bir
Peygamber olması itibariyle Resûlullah’ın (s.a.v.) birbirine zıt veya tutarsız sözler söyleyip
çelişkiye düşmesi mümkün değildir.

Bazı hadis metinlerinde ortaya çıkan anlama zorluğunun ve probleminin aşılmasında, acele davranarak onu reddetmeyip sükûtu tercih etmek, haddini bilmek,
çözüm yolu için imkân/zaman kollamak, önemsenmesi gereken bir araştırma yöntemidir. Tevakkuf adı verilen bu yöntem, müşkil bir meselede tercihi zorunlu kılan
sebepler; naklî ve aklî deliller olmadıkça hemen sonuca ulaşma yerine, başka delil
ve karine aramak, bulunmaması hâlinde de durmak, çekimser kalmak, beklemek,
görüş beyan etmemek ve kesin hükme varmamak, onun anlaşılmasını ve yorumlanmasını erteleyip zamana bırakmak demektir.

“Amellerin, Allah Teâlâ’ya en sevimli olanı, az da olsa onların en devamlı olanıdır./ لَ َّ
ق
ْن
إِ
َ
ا و
هَ
مُ
وَ
دْ
َال أَ
َ
َـع
ت
اللَّهِ
َل
ِ
ِال إ
مَ
عْ
ْ الَ
ُّب
حَ
.

Hadis metninde geçen meddahlar (aşırı öven ve yüceltenler, dalkavukluk yapanlar) kelimesiyle insanı övmeyi alışkanlık edinerek bundan maddi çıkar sağlamak için övgü düzen
ve övülenin ahlâkını bozan kimseler kastedilir. Ayrıca o dönemde meddahların, genellikle
yalan konuşarak övülen şahsı aldattıkları; toprak saçılmakla övülenin aldatılmaktan emin
olduğu, övenin de aldatmaktan ümidini kestiği bilgisine yer verilir. Hattâbî’ye göre, övgüye değer güzel faaliyetinden dolayı bir insanın övülmesi, emsal insanların çoğalması için
teşvik niteliği taşıdığından mümkündür. Böyle bir insanı öven kimse meddah değildir.