HADİS TARİHİ VE USULÜ

Birinci asırda hadislerin hiç yazılmadığı değil genel durumu ve rivayetin şeklini ifade eden kavram şifahi rivayet kavramıdır.

Dönemin önde gelen hadis alimlerinden Ma’mer b. Raşid (ö. 152/778)’dir.

Terim olarak sema, hadis hocasının (şeyh) hadislerini okuması, talebenin veya talebelerin de bizzat ondan işiterek hadisleri alması anlamındadır. Semâ’ yönteminde hadisi hoca okuyup anlatmakta, öğrenci ise dinlemektedir.

Talebeye hadisleri yazdıran hocaya mümli, onun söylediklerini yazan öğrenciye de müstemli denilirdi.

İcâzete konu olan ve rivayetine izin verilen hadis, sahife veya kitaba ise mücazün bih denmektedir. Muayyen icazet, hocanın talebesine rivayetlerinin yazılı olduğu belli bir kitabı rivayet etmesi için izin vermesidir. Mümeyyiz ise temyiz yeteneğine sahip olan kişidir. İcâzet veren hocaya müciz, icazet isteyen öğrenciye müsteciz veya mücazün leh denir.

İcazet metoduna delâlet etmek üzere en çok kullanılan lafız, (ecazeli: bana icazet verdi) siğasıdır. (Defaa ileyye kitâbehu: falan bana kitabını verdi) münaveleye delalet etmek üzere kullanılan rivayet lafızlarıdır. (Ketebe ileyye fülan: falan kimse bana yazdı) lafzı mükatebe metoduna delalet etmek üzere kullanılan rivayet lafzıdır. (Evsâ ileyye: bana vasıyyet etti) lafzı vasıyyet metoduna delalet etmek üzere kullanılan rivayet lafzıdır. (Beleğani: bana ulaştı) lafızları ise vicade metoduna delâlet etmek üzere kullanılan edâ siğalarıdır.

Bir hadisi belli esaslara uyarak öğrenmeye tahammül, onu ezberden veya bir kitaptan usulüne uygun olarak rivayet etmeye ise edâ denir. İkisi birlikte tahammülü’l-ilm kavramıyla ifade edilir. Hadisler sonraki nesillere rivayet yoluyla aktarılmıştır. Rivayet sadece sözlü aktarımı ifade eden bir kavram değildir. Rivayet kavramı sözlü veya yazılı olarak her türlü bilgi ve metin aktarımını, naklini ifade eder.

Hicrî ikinci asrın başlarından itibaren yazılı rivayete geçilmişti. Ancak bu dönemde Arap yazısı henüz doğrudan yazılı metinden nakil için yeterli seviyede değildi. Öte yandan İslâm coğrafyasının genişlemesi sonucu çok sayıda Arap olmayan kişinin Müslüman olması Arapça hadis metinlerini okuma ve anlama sorununu yaygın ve çok önemli bir problem haline getirmişti. Bu durum doğrudan yazılı metinlerden yapılan nakillerde hatalı okumalara sebep olmaktaydı. Hadis Öğrenim ve öğretim metotları bu problemleri ortadan kaldırmak amacıyla geliştirildi. Bu sebeple öncelikle
hadislerin yazılı rivayete geçişinin tarihsel sürecine işaret etmek yerinde olacaktır.

Muhaddisler, doğrudan hadis sahifelerinden yapılan rivayetleri geçersiz ilân etmekteydi. Yazılı hadis metinlerinin bir hocaya arz edilip edilmediğini sormaktaydı. Nihayet hadis talebelerine “getiriniz hataları tashih edelim, düzeltelim” şeklinde uyarılarda bulunulmaktaydı. Bu durum hadis talebelerini hadis metinlerini ehline arz etmeye zorlamıştı. Böylece yaklaşık birinci asrın sonuna doğru hadis rivayetinde uyulması gereken zorunlu prensipler olarak geliştirilen semâ ve kırâat metotları doğmuştur.

Yazıdan kaynaklanan hataları önlemek amacıyla muhaddislerin aldıkları söz konusu tedbirlerin sonunda yazılı hadis metinlerindeki hataları tashih etmek üzere semâ ve kırâat meclisleri oluşturulmaya başlanmıştır. Zira hatadan kurtulmanın en sağlıklı yolu hadisi semâ ve kırâat yollarından biriyle almaktan geçmekteydi. Böylece muhaddisler önce hadisi istinsah ediyor, sonra da onu ehlinden semâ veya kırâat metotlarından biriyle alıyorlardı.

Muhaddisler hadislerin semâ ve kırâat yoluyla alınmasında ısrar etmekteydi. Ancak bu durum genişleyen İslâm coğrafyasında gittikçe artan hadis metinlerinden yararlanma imkânını zorlaştırıyordu. Bu sıkıntı hadis talebelerine kolaylık sağlayacak bir çıkış yolu bulmayı zaruri hale getirmişti. Bu amaçla yaygın olmasa da, daha hicrî ikinci asrın başlarından itibaren detaylarını ileriki sayfalarda göreceğimiz icazet, münâvele ve mükâtebe metotlarına kolaylığı temin edici çareler olarak müsaade edimliş, fakat hatalara açık oldukları için i‘lâm, vasıyyet ve vicâde metotları güvenilir kabul edilmemiştir.

İmla sözlükte, yazdırma demektir. Hadis terimi olarak, hocanın hadisi talebeye yazdırmasıdır. Bu yöntemde hoca ezberinden veya kitaptan okumakta, talebe ise okunan metni yazmaktadır. İmlâ’da hoca yazdıracağı şeyi dikkatli bir şekilde yazdırmakta, talebe de aynı şekilde söylenenleri dikkatle yazmaktadır. Bu durum yanılma ihtimalini azaltmaktaydı. Ayrıca gerektiğinde açıklama yapılabilmekte ve soru sorulabilmekteydi. Bu ise, hadisi anlama ve aslına uygun tespit etme imkânını artırmaktaydı. Bu sebeple imlâ’ hadis almanın en güvenilir usûlü kabul edilmiştir. Bu yöntemle yazılan esere imlâ’ veya çoğul şekliyle emâlî denilirdi. Talebeye hadisleri yazdıran hocaya mümlî, onun söylediklerini yazan öğrenciye de müstemlî denilirdi. Yazan kimselerin kalabalık olması halinde hocanın söylediklerini uzaktakilere yüksek sesle nakledenlere de müstemlî veya mübelliğ denilirdi. Hocaların hadisi imlâ’ yöntemiyle naklettikleri toplantılara da imlâ’ meclisi adı verilirdi. Hadis tarihinin belli dönemlerinde imlâ meclisleri çok meşhur ve yaygındı. Kaynaklarda meşhur hocaların imlâ’ meclislerinde olağanüstü sayıda kalabalıklar bulunduğuna dair çok sayıda bilgi vardır.

Muayyen (belirli) icazet: Hocanın, talebesine rivayetlerinin yazılı olduğu belli bir kitabı rivayet etmesi için izin vermesidir. İslâm âlimlerinin büyük çoğunluğu bu tür icazeti kabul etmektedir. Umumî icazet: İcazeti verilen kitabın, “zamanımda yaşayanlara, Müslümanlara, icazet isteyen herkese icazet verdim” şeklinde rivayetine izin verilen kişi veya kişiler belirtilmeden verilmesidir. Bu tür icazet bazı âlimler tarafından uygulanmıştır. Ancak önde gelen hadis âlimlerinin çoğunluğu ise bu tür icazetin doğru olmayacağı görüşündedir. Şarta bağlı icazet: Belirlenen veya bilenmeyen bir kimsenin arzusuna bağlanan icazettir. Bu türde âlim, “Falanın istediğine icazet verdim” veya “Arzu edene icazet verdim” diyerek icazet verir. Bu tür icazet belirsizlik bulunduğu ve şarta bağlı olduğu için kabul edilmemiştir. Doğmamış çocuğa verilen icazet: Âlimlerin çoğu bu icazet türünü uygun bir yöntem olarak görmemiştir. İleride elde edilecek rivayetlere verilen icazet: Kendisinde olmayan bir bilgiye izin vermek anlamına gelmesi sebebiyle bu icazet türü geçersiz kabul edilmiştir.

Vicâde, bulmak ve elde etmek demektir. Hadis terimi olarak, bir kişinin herhangi bir râvînin, hadis kitabı müellifinin el yazısı ile yazılmış kitabını veya bazı hadislerini bulup ele geçirmesine denir. Söz konusu müellif veya râvinin çağdaş olup olmaması, çağdaş ise görüşüp görüşmemeleri, görüşmüşse ondan semâ’ı bulunup bulunmaması önemli değildir. Bu durumların hepsinde yazılı metni ele geçirmeye vicâde denmektedir.

Hadislerin tek tek isnatlarıyla rivayet edildiği rivâyet döneminde hadisler çoğunlukla semâ’ ve kırâat metotlarıyla alınıp nakledilmekteydi. Bu iki metotla alınma imkânı bulunmadığında icâzet, münâvele ve mükâtebe metotlarından biri kullanılmaktaydı. İ’lâm, vasıyyet ve vicâde metotlarına ise nadiren müracaat edilmekteydi.

Hadisi bizzat hocadan semâ’ ve kırâat metotlardan biriyle alma isteği hadis talebelerinin yorucu yolculuklara çıkmalarını gerektirmiştir. İlk dönemde pek çok hadis âlimi hadis metinlerini doğrudan hocadan almak için uzun yolculuklara çıkmıştır. Hadis öğrenmek amacıyla yapılan bu yolculuklara errihle fî talebi’l-hadîs bu maksatla çok yolculuk yapanlar ise çok seyahat eden anlamlarına gelen, rahhâle , cevvâle , tavvâfü’l-ekâlîm gibi ifadelerle anılmaktaydı. Rihleye genellikle kendi bölgesindeki hadis âlimlerinin rivâyetlerini öğrendikten sonra çıkılmaktaydı. Öncelikle fetihler dolayısıyla farklı ülkelere dağılmış sahâbîlerin bildiği hadisler rihleler sayesinde kaybolmaktan kurtulmuştu. Rıhlenin amaçlarından biri de hadisi âlî isnadla elde etmek, başka bir ifadeyle aracıları mümkün olduğunca aradan çıkararak ilk kaynağından almaktı.

Hadis öğreten kimse (şeyh) rivâyet ettiği hadisi öğretirken onu hocasından hangi metotla aldığını kullandığı edâ siğası veya rivâyet lafzıyla ifade ederdi. Dolayısıyla edâ siğası veya rivâyet lafzı, hadisin hocadan hangi metotla alındığını ifade eden terimlerdir.

Sahâbe hadisleri bizzat Hz. Peygamber’den işiterek (müşâfehe), onun davranışlarını görerek (müşahede) veya diğer sahâbîler vasıtasıyla öğrenmekteydi. Onlar öğrendiklerini genellikle ezberleme (hıfz) yoluyla muhafaza ediyor ve bunu pekiştirmek amacıyla da bazen aralarında müzakere ediyorlardı.

Hadislerin yazılmasıyla ilgili Hz. Peygamber’den hem yasaklayan hem de buna izin veren ve görünüşte birbiriyle çelişen hadisler nakledilmiştir. Lakin hadis yazmaya izin veren hadisler yasaklayanlardan sonradır. Dolayısıyla Hz. Peygamber döneminin ilk yıllarında bazı gerekçelerle konulan hadis yazım yasağı daha sonra Hz. Peygamber’in sağlığında bizzat kendisinin izniyle kaldırılmıştır.

İslâm coğrafyasının genişlemesi, sahâbenin değişik bölgelere dağılmış bulunması ise hadislerin Kur’an gibi tek kitap haline getirilmesine engel teşkil etmiştir.