HADİS TARİHİ VE USULÜ

İmla yöntemi Sema yöntemi içinde sayılan bir yöntem olarak kabul edilmektedir. Sözlük anlamı olarak yazdırma demektir. Hadis terimi olarak da hocanın hadisi öğrenciye yazdırması anlamına gelir. Bu yöntemle hadis nakleden hocaların toplantılarına imla meclisi adı verilirdi. Kalabalık sınıflarda bağırarak arka tarafta hocanın sesini duyamayanlara iletenlere müstemli veya mübelliğ denmekteydi. Talebeye hadisi yazdıran hocaya ise mümli denmekteydi.

Mükâtebe sözlükte, yazışmak, mektuplaşmak manasına gelmektedir. Terim olarak ise, hadis hocasının rivayet hakkı bulunan hadislerinin tamamını veya bir kısmını yakında ya da uzakta bulunan bir kimseye yazıp göndermesidir. Hoca göndermek istediği metni bizzat kendisi yazabileceği gibi başkasına da yazdırabilir.

Kısaca Rihle olarak adlandırılan ve hadisi ilk kaynadığından alma anlamına gelen ilim yolculukları Sahabeler döneminden beri yapılmaktaydı. Aracıları mümkün olduğunca azaltmak yanılgı ihtimalini düşürmekteydi. Rihle islam aleminin değişik bölgelerine yayılmış farklı alimlerle tanışmak ve hadislerin gelecek nesillere aktarılmasını sağlamak gibi yararlar sağlamaktaydı. Ravi sayısını artırmak değil tam tersi azaltmak gibi bir işlevi vardı.

Hadis rivâyetinin sona ermesiyle “Nakil Dönemi” olarak da isimlendirilebilecek olan bir dönem başlamıştır. V. (XI.) ve VI. (XII.) asırlarda medrese ve dârülhadislerin kurulması sonrasında hadislerin rivâyeti değil hadis kitaplarının nakli ve okunması söz konusu olmuştur. Bu dönemde hadis kitaplarının okunmasında farklı usuller takip edilmiştir. Bunlar, , açıklama ve araştırma, geniş açıklama ve C seçeneğinde verilen okuyup geçme (Serd yöntemi) olmak üzere üç farklı usuldür. A, B, D ve E seçeneklerindeki terimler ise hadis öğrenim ve öğretim metodları arasında yer almaktadır.

Hadisi ilk kaynağından almak için çıkılan işim yolculukları sahabe döneminden beri devam etmiştir. Ancak zamanla yazım kurallarının gelişmesi ve buna bağlı olarak kitaba olan güvenin artması, medrese ve darülhadislerin kurulması, icazetle kitap rivayetinin artması gibi nedenlerle hadis için yapılan yolculuklar önemli oranda azalmıştır. Çıkılan yolculuklar her zaman masraflı olabileceği için bu genel geçer bir neden olarak kabul edilemez.

Kitaplarda olan hataların düzeltilmesinde birbirinden farklı yöntemler kullanılmıştır. Ancak kitaplardaki mürekkebin bıçak gibi keskin bir maddeyle kazınması veya mürekkebin ıslak parmak ve bezle silinmesi gibi yöntemler uygun bulunmamıştır. Çünkü düzelten kişi hata yapabilir ve aslıda doğru olan bir yere müdahale ederek bozabilir. Bu nedende karşılaştırılma için orijinalinin de kalması uygun görüşmüştür.

Hadis öğrenimi ve öğretimi konusunda rivayet döneminin sona ermesinin ardından nakil dönemi olarak adlandırılan bir dönem başlamıştır. Artık kitapların rivayeti değil nakli ve okunması söz konusudur. Burada üç yöntem izlenmektedir. Okuyup geçme Açıklama ve araştırma ve geniş açıklamalı yöntem. Serd yöntemi okuyup geçme yönteminin bir diğer adıdır. Bir hadis kitabının halka yönelik okutulması usulü genellikle geniş açıklamalı yöntem olarak adlandırılır.

“Hadis Okuma Usulleri” konusu dikkatle incelendiğinde Açıklama ve araştırma yönteminin en uygun yöntem olduğu görülebilir.

“İ’lâm-Vasıyyet-Vicâde” anlamında ilk üç asırda İ’lâm-vasıyyet yönteminin kullanıldığı

“Semâ’ ve Kıraat” Hadislerin aslına uygun nakli için ilk üç yüzyılda en uygun görülen eğitim-öğretim metodu olduğu belirtilmektedir.

“İlk Asırlardaki Kullanımları”’na bakıldığında İcâzet-vicâde yaygınlaşan öğrenim ve öğretim metotudur.

“Rivâyet Lafızları” bölümünde belirtildiği üzere Haddesenâ-ahberenâ en çok kullanılan rivayet lafızlarıdır.

Hicrî birinci yüzyılda hadisler genellikle şifahî olarak rivâyet edilmekteydi. Hicrî ikinci asırdan itibaren ise hadislerin yazılı rivâyetine geçilmiş ve hadis rivâyetinde yazı hâkim olmuştur.

Gerek hadisin aslına uygun rivâyetinde gerekse sıhhatini tespitinde hadis öğrenim ve öğretim metotları belirleyici olmaktaydı. Bu durum hadisin hangi yöntemle alındığını ifade etmeyi gerektirmişti. Bunun üzerine hadis öğrenim ve öğretim metotlarına paralel olarak edâ siğaları veya rivâyet lafızları diye isimlendirilen tabirler de gelişmişti.

Rihleler nesiller arasında güçlü bir iletişim kurulmasını ve hadislerin sonraki nesillere aktarılmasını sağlamış, Sahâbe döneminden itibaren başlayan hadis için yapılan yolculuklar V. (XI.) yüzyılda önemli ölçüde sona ermiştir.

Farklı yollarla gelen bir eserin nüshaları arasında karşılaştırma yapılarak tashih edilmekte ve müellif metnine en yakın nüsha ortaya çıkarılmaktaydı.

Rivâyet lafızlarının kullanımındaki yaygınlıkta tarihi süreçteki gelişimlerinin de önemli etkisi olmuştur. Hicrî birinci ve ikinci asırlarda en çok kullanılan edâ siğası “an” iken üçüncü yüzyılda “haddesenâ” ve “ahberenâ” olması da bu sebepledir.

Hadisin hangi metotla alındığını ifade eden terim rivayet bir diğer adıyla eda siğasıdır.

Müzâkere, karşılıklı konuşma suretiyle hâfızadaki bilgilerin tazelenmesi, kontrol edilmesi, hataların ve yanlış anlamaların düzeltilmesi, fikir alışverişi anlamına gelir.

Sahabe hadisleri bizzat Hz. Peygamber’den işiterek (müşafehe), onun davranışlarını görerek (müşahede) veya diğer sahabiler vasıtasıyla öğrenmekteydi. Onlar öğrendiklerini genellikle ezberleme (hıfz) yoluyla muhafaza ediyor ve bunu pekiştirmek amacıyla da bazen aralarında müzakere ediyorlardı.