HADİS TARİHİ VE USULÜ

Bir hadisi belli esaslara uyarak öğrenmeye tahammül, onu ezberden veya bir kitaptan usulüne uygun olarak rivâyet etmeye ise edâ denir. İkisi birlikte tahammülü’l-ilm kavramıyla ifade edilir. Müşâfehe işiterek anlamına gelir. Hıfz ise ezberlemedir.Doğru cevap B'dir.

Bir hadisi belli esaslara uyarak öğrenmeye tahammül, onu ezberden veya bir kitaptan usulüne uygun olarak rivâyet etmeye ise edâ denir. İkisi birlikte tahammülü’l-ilm kavramıyla ifade edilir. Edâ siğası veya rivâyet lafzı, hadisin hocadan hangi metotla alındığını ifade eden terimlerdir.

Halife Ömer b. Abdülazîz Medine Valisi Ebû Bekir b. Muhammed b. Hazm’a (ö. 120/738) bir mektup göndererek Hz. Peygamber’in hadislerinin, sünnetlerinin ve Amra bint Abdurrahman’ın rivâyetlerinin araştırılması ve toplanması tâlimatını vermişti. Böylece resmî hadis tedvîni başlamış ve bu durum yazılı hadis metinlerinin çoğalmasına vesile olmuştu.

Semâ’ ve  Kırâat,  İcâzet, Münâvele ve Mükâtebe  hadis öğrenme ve öğretim yöntemidir. Hadisleri yazdıran hocanın (mümlî) söylediklerini yazan öğrenciye  müstemlî denir.

Hadislerin muhafaza ve naklinde yazmaktan çok ezberlemeye önem verilmesi, hadislerı şifahî olarak nakletmek ve hadislerin genellikle müzakere yoluyla hâfızalarda korunması birinci asırda kullanılmış bir yöntemdir. Hadis âliminin belirli şartlar dahilinde bütün veya bir kısım rivâyetlerini öğrencisinin rivâyet etmesine izin vermesi icâzettir. Semâ’ ve Kırâat Metotlarını birinci asır sonunda ikinci asır başlangıcınden itibaren uygulanmaya başlanmıştır.

Bunların dışında yazının bıçak gibi keskin bir aletle kazınması ve mürekkebin ıslak parmak veya bez parçasıyla silinmesine ısrarla karşı çıkılmıştır. Çünkü yazılı metinler ehil olmayan kişilerce hatalı olarak da düzeltilebilir. Yani kişi doğru bir metni yanlış anlayıp ya da okuyup düzeltiyorum diye bozabilir. Bu nedenle yapılan düzeltmelerin düzeltilen kısmın eski halinin okunmasını engellemeyecek şekilde yapılması gerekir. Ayrıca kazıma ve silme yöntemi kağıdı da tahrip ettiğinden kitapların gereksiz yere yıpranmasına yol açmaktadır. Bu nedenle düzeltmelerde yukarıda belirtilen yöntemler önerilmiştir.

Hadis rivâyetinin sona ermesiyle “Nakil Dönemi” olarak da isimlendirilebilecek olan bir dönem başlamıştır. V. (XI.) ve VI. (XII.) asırlarda medrese ve dârülhadislerin kurulması sonrasında hadislerin rivâyeti değil hadis kitaplarının nakli ve okunması söz konusu olmuştur.

Hadis için yapılan yolculukların en yoğun olduğu dönem II-IV. (VIII-X.) yüzyıllar olmuştur. V. (XI.) yüzyılda medreselerin, VI. (XII.) asırda ise dârülhadislerin kurulmasıyla hadis için yapılan yolculuklar önemli ölçüde sona ermiştir.

Hadis âlimlerinin çoğu “bir şeyi bir kimseye sunmak, göstermek” mânasındaki arz terimini kırâatla eş anlamlı olarak kullanmışlardır. Talebeye hadisleri yazdıran hocaya mümlî, onun söylediklerini yazan öğrenciye müstemlî, hadis hocasının (şeyh) hadislerini okuması semâ, semâ’ ve kırâat olmaksızın hadis âliminin belirli şartlar dahilinde bütün veya bir kısım rivâyetlerini öğrencisinin rivâyet etmesine izin vermesi icazettir.

İslâm coğrafyasının genişlemesi, sahâbenin değişik bölgelere dağılmış bulunması ise hadislerin Kur’an gibi tek kitap haline getirilmesine engel teşkil etmiştir. Bu durumda muhaddisler hadiste yapılabilecek tashîf ve tahrifleri, Arap yazısından kaynaklanan diğer hataları önlemek için bazı tedbirler almayı gerekli görmüşlerdir. Arap yazısının yazılı metinlerden doğrudan nakil yapmak için yetersiz olduğu bu dönemde muhaddisler, hadislerin hatasız naklini temin etmek amacıyla D seçeneğinde verilen I. ve III. tedbirleri almışlardır. II. ve IV. maddede bahsedilen uygulamalar ise bu dönemde alınmış tedbirlerden değildir. Bu dönemde hadislerin doğru yazılımı için herhangi bir okul kurulmamıştır. Hadis öğrenmek için yapılan yolculuklarda engellenmemiş hatta hadis talebeleri hadisleri bizzat hocadan almak için yorucu yolculuklara çıkmışlardır.

Hadis öğrenim ve öğretim metotları hadislerin aslına uygun olarak naklini temindeki öncelikleri, hadis âlimleri tarafından kabul görmeleri ve yaygınlıkları ile amacı gerçekleştirmekte birbirine yakınlıkları dikkate alınarak üç grup halinde incelenmektedir. Bunlar I., II. Ve IV. maddede doğru olarak verilmiştir. III. maddedeki “Errihle fî Talebil’l-Hadîs” tabiri ise hadis öğrenmek amacıyla yapılan yolculuklar anlamına gelmektedir.

Sahabe, hadisleri bizzat Hz. Peygamber’den işiterek (müşâfehe), onun davranışlarını görerek (müşahede) veya diğer sahabiler vasıtasıyla öğrenmiştir. Hıfz öğrenilenlerin ezberlenmesi anlamına gelmektedir. Müzakere ise karşılıklı konuşarak hafızadaki bilgilerin tazelenmesi, kontrol edilmesi ve hataların düzeltilmesi anlamına gelmektedir.

İmla yönteminde talebeye hadisleri yazdıran hocaya C şıkkındaki mümlî, onun söylediklerin yazan öğrenciye müstemlî, yazan kişilerin kalabalık olması halinde hocanın söylediklerini uzaktakilere yüksek sesle nakledenlere de müstemlî veya mübelliğ denilirdi. Mücîz ise icazet veren hoca anlamına gelir. Müstecîz de icazet isteyen öğrencidir.

Hadislerin yazılması kaybolmalarını önlemek gibi yararlı bir işleve sahip olmanın yanında bu işte ehil olmayanların da el atması gibi olumsuz bir sonuç doğurmuştur. Özellikle o dönemde Arap yazımının yetersiz oluşu tashif ve tahriflere neden olmuştur. Dilin yetersiz oluşuna bir de Arap olmayan Müslümanların hadis yazımına el atması eklenince bazı hataların yapılması da kaçınılmaz olmuştur. Ravilerden değil de direk yazılı kaynaklardan alınması da mevcut hataların yeniden üretilip yayılması sonucunu doğurmuştur. Ancak yazıma ikinci asırda başlanması bu anlamda bir problem değildir. Kaldı ki birinci asırda da hadisler yazılı olarak saklanmaktaydı.

Muayyen (belirli) icâzet, hocanın, talebesine rivâyetlerinin yazılı olduğu belli bir kitabı rivâyet etmesi için izin vermesidir. İslâm âlimlerinin büyük çoğunluğu bu tür icâzeti kabul etmektedir. Diğer şıklardaki icâzet türleri bazıları tarafından kabul edilirken İslâm âlimlerinin çoğunluğu tarafından kabul edilmemiştir.

A şıkkında açıklama Vasıyyet’in, B şıkkındaki İ’lâm’ın, C şıkkındaki Mükâtebe’nin, D şıkkındaki Münâvele’nin tanımıdır. E şıkkında Vicâde’nin doğru tanımı yapılmıştır.

E şıkkındaki “İşittim” anlamındaki Semiʻtü, Semâ’ metoduna delâlet eden rivâyet lafızlarının en üstünüdür. A ve B şıkkındaki rivâyet lafızları ise Semâ’ metoduna delâlet eder, ancak Semiʻtü’den sonra gelmektedir. Kara’tü ve Kara’nâ alâ fülân, rivâyet lafızları ise Kırâat metoduna açıkca delâlet eden rivâyet lafızlarındandır.

Yazıyla hadis metinlerinin artması ehil olmayanların da hadis ilmine el atmasına neden olmuştu. Hadis alimleri doğrudan yazılı kaynaklardan hadis rivayet edenleri sahafi olarak adlandırmıştır. Sahabe Hz. Muhammed’i görmüş, onunla arkadaşlık etmiş kişiler için kullanılan bir terimdir. Muhaddis hadis bilimiyle uğraşan kişiler için kullanılır. Talebe öğrenci, Ravi ise rivayet eden anlamlarına gelir.

İcâzet metoduna delâlet etmek üzere en çok kullanılan lafız, C seçeneğindeki ecâzelî: “bana icâzet verdi” siğasıdır. Yaygın olmamakla birlikte enbeenâ: bize “haber verdi”, a’tânî: “bana verdi”, habberenî: “bana haber verdi” habberenâ: “bize haber verdi” lafızları da icâzet metoduna delâlet etmek üzere kullanılmışlardır.

Asıl amaçları yazıdan kaynaklanan hataları engellemek ve düzeltmek olan sema ve kıraat meclislerinin başka amaçları da bulunmaktadır. Burada hadisler yorumlanır, hadisin ne kadar sağlıklı olduğu tartışılır, kim tarafından rivayet edildiği gibi ek bilgiler de ele alınırdı. Yazılı metinlerden doğrudan yapılan hadis rivayetleri ehil olmayan kişilerce yapıldığında yanlışlara neden olduğu için uygun görülmeyen bir yöntemdi.