HADİS TARİHİ VE USULÜ

Hz. Peygamber’in Müslüman olmuş az sayıdaki sahabileriyle buluştuğu, inen ayetleri onlara tebliğ edip gerekli bilgileri verdiği, onların da bu bilgileri aralarında müzakere ettiği ve ilerleyen yıllarda Hz. Peygamber’in evi, İslam eğitim öğretiminin merkezi haline gelmiş yerin adı ‘Dâru’l-erkam’dır.

Sahâbenin hadis öğrenme metotlarından birisi, öğrendiklerini kendi aralarında müzakere yani tekrar etmek, iyice anlayıp hafızalarına yerleştirmekti. Nitekim Enes b. Malik, Hz. Peygamber’in huzurunda öğrendiklerini hadisleri onun yanından ayrıldıktan sonra kendi aralarında iyice belleyinceye kadar müzakere ettiklerini söylemektedir.

Hz. Peygamber, hayatta olduğu sürece kişisel veya toplumsal düzeyde ortaya çıkan her türlü sorunun çözümünde bizzat başvurulan yegâne otorite konumundaydı. O, inen ayetleri söz ve uygulamalarıyla açıklıyor, karşılaştığı soru ve sorunları mevcut ayetler veya yeni gelecek vahiy çerçevesinde çözüme kavuşturuyor, toplumu vahiy doğrultusunda yönetip yönlendiriyordu. Sahabe, kişisel ve toplumsal düzeyde sorunlarını halledebilmek için Hz. Muhammed’e başvurmaktaydı.

Hz. Ali, Resûlüllah’tan bizzat duymadığı hadisleri kendisine nakleden râvîye yemin ettirdiği olurdu. Hz. Ebû Bekir, ninenin torunundan alacağı miras miktarı konusundaki hadisinden dolayı, râvîsi Muğîre b. Şu’be’den şahit istemişti. Bu örnekler göstermektedir ki rivayet işini sıkı tutmak için, birbirlerine güvenmelerine ve dürüstlüklerinden şüphelenmemelerine rağmen, bazen yemin ve şahit istenmiştir.

Sahâbîler, zaman zaman rivâyet konusunda birbirlerine tenkitler yöneltmişlerdir. Ancak bu tenkitler, unutma, yanılma, iyi veya tam ezberleyememe gibi zabt kusurlarından kaynaklanmaktaydı. Yalan söyleme bunlardan biri değildir. Sahabe dürüstlük konusunda birbirlerine güvenir.

Tâbiûn hadis öğrenimi bakımından sahâbenin öğrencileri, hadis öğretimi bakımından etbâu’t-tâbiûnun hocaları konumundadır. Dolayısıyla sıralama şu şekilde olmalıdır: ‘Sahâbe - Tâbiûn - Etbâu’t-tâbiûn’.

Eski adı Yesrib iken Hz. Peygamber’in hicretiyle birlikte yeniden imar ve inşa edilerek bir medeniyet merkezi haline dönüşen ve Medîne adını alan bu şehir, genel anlamda İslam’ın ilk merkezidir. Hicretten hemen sonra Hz. Peygamber’in burada inşa ettiği Mescid-i Nebevî (Peygamber Mescidi), bir ibadethane olmanın ötesinde İslâm’da ilk eğitim-öğretim müessesesi olarak tarihe geçmiştir.

Hadis öğrenme ve öğretme adabı açısından öğrencilerin uyması gereken kurallar yedi maddede şu şekilde sıralanabilir: (1) İhlas ve iyi niyet, (2)öğrendiğiyle amel etmek, (3) hadisi ehlinden almaya çalışmak, (4) hocaya saygı göstermek, (5) arkadaşlarıyla bilgi paylaşmak, (6)ilmi ve tedrici bir metot takip etmek, (7) hadis usulüne önem vermek. Buna göre öğrenen kişi öğrendiklerini arkadaşlarıyla paylaşmalıdır. Öğrendiklerini kimseyle paylaşmama kuralı yoktur.

Yaş veya ilim yönünden kendinden üstün bir âlimin yanında hocalık yapmamak, gerekirse öğretim önceliğini üstün olana vermek ilim âdâbındandır ve kendisinden üstün olana öncelik vermeyi gerektirir. Muhaddisler bunun güzel örneklerini vermişlerdir. Örneğin birer tâbiî olan İbrahim en-Nehaî ile Şa’bî bir araya geldiklerinde, İbrahim (ilimle ilgili) hiç konuşmazdı.

Bilindiği gibi İslâm’ın iki temel kaynağı olan Kur’an ve sünnet, aynı zamanda İslâm eğitim-öğretim geleneğinde daima ilk sırada yer alan temel eğitim-öğretim alanlarıdır.

Hz. Peygamber’e peygamberlik görevi veril-mesiyle (risâlet) birlikte oluşmaya başlayan sünnetin, dinin ana kaynağı olan Kur’an’ın açılımı ve nebevî tefsiri olarak genel bir bilgi hazinesi konumunda daima ön planda tutulmasıdır.

Hz Peygamber, ashabına eğitim-öğretim konu-sunda da rehber olmuş, Mekke ve Medîne döneminde ortaya koyduğu eğitim-öğretim faaliyetleriyle bunu göstermiştir. Bu nedenle Hz. Peygamber, İslâm’da ilk muallim, ashabı da ilk talebeler olarak kabul edilir.

İslâm’da eğitim-öğretim faaliyetlerinin Hz. Peygamber’in tebliğ ve beyan görevi çerçevesinde nübüvvetle birlikte başladığı  ifade edilmişti. Mekke’de gözden uzak bir yerde bulunan Dâru’l-erkam (Erkam’ın evi), İslâmın ilk zamanlarında belli bir gizlilik içerisinde yürütülen Müslümanları eğitme faaliyetinde önemli bir buluşma noktası idi.

Peygamber, Medîne’ye hicret ettikten sonra yaptığı ilk iş, bir mescid inşa etmek olmuştur. Mescid-i Nebevî olarak bilinen bu mescid, sadece bir ibadet yeri değil, başta eğitim-öğretim olmak üzere, idarî, hukukî ve askerî işler olmak üzere İslâm ve müslümanlarla ilgili her türlü konunun konuşulup tartışıldığı ve karar bağlandığı çok amaçlı bir merkez olarak kullanılıyordu.

İslâm’ın yerleşip kökleşmesinde Hz. Peygamber’e canları ve malları pahasına kayıtsız şartsız eşsiz bir bağlılık gösteren Sahâbe, ilim öğrenme ve öğretme konusunda da büyük bir duyarlılık sergilemiştir. Bu amaçla Hz. Peygamber’in yakınında bulunup sürekli onun söz ve davranışlarını takip etme imkânı aramışlar-dır.

Eski adı Yesrib iken Hz. Peygamber’in hicretiyle birlikte yeniden imar ve inşa edilerek bir medeniyet merkezi haline dönüşen ve Medîne adını alan bu şehir, genel anlamda İslam’ın ilk merkezidir.

Fetihten sonra ilim ve kültür faaliyetlerini organize etmek üzere vahyin beşiği olan Mekke’ye muallim olarak gönderilen Muaz b. Cebel, buradaki müs-lümanlara gerekli dini bilgileri öğretti.

Şam’a Dımaşk da denir. Hz. Peygamber zamanında fetih hazırlıkları yapılan Şam, Hz. Ebû Bekir döneminde fethedildikten sonra, fetih ordusundaki ashabın büyük bir kısmı buraya yerleşti.

Hz. Ömer döneminde fethedilen Kûfe, birçok sahâbînin yerleşip vatan edindiği yer olmuştur. Hz. Ali’nin hilâfetinde Medîne yerine hilâfet merkezi yapılınca kısa sürede bir ilim ve kültür merkezi haline geldi.

Yüce Allah’ın, Hz. Peygamber’e yüklediği tebliğ ve beyan görevini hakkıyla yerine getirebilmesi için onu nübüvvet eğitiminden geçirmiştir.