HADİS TARİHİ VE USULÜ

İslâm’da eğitim-öğretim faaliyetlerinin Hz. Peygamber’in tebliğ ve beyan görevi çerçevesinde nübüvvetle birlikte başladığı yukarıda ifade edilmişti. Mekke’de gözden uzak bir yerde bulunan Dâru’l-erkam (Erkam’ın evi), İslâmın ilk zamanlarında belli bir gizlilik içerisinde yürütülen Müslümanları eğitme faaliyetinde önemli bir buluşma noktası idi. Hz. Peygamber, müslüman olmuş az sayıdaki sahâbîleriyle burada buluşur, inen âyetleri onlara tebliğ edip gerekli bilgileri verir, onlar da bu bilgileri aralarında müzakere ederlerdi. İlerleyen yıllarda Hz. Peygamber’in evi, İslâm eğitim öğretiminin merkezi haline gelmişti.

Hadislerin lâfzan veya manen rivâyeti sorunu ve tartışması, ilk nesiller için söz konusudur. Tâbiûn’dan sonra mana ile rivâyet olgusu teorik olarak tartışılsa da pratikte önemini yitirmiştir. Çünkü Tâbiûn döneminin sonları olan hicrî ikinci asrın ikinci yarısından itibaren daha önce tedvin edilmiş hadisler tasnif edilerek kitaplaştırılmaya başlamıştır. Artık bundan sonra kitaplarda zabturabt altına alınan hadislerin lâfızları üzerinde herhangi bir tasarruf yapma durumu söz konusu olmamıştır.

Sahâbe döneminde büyük ölçüde şifâhî, kısmen de yazılı olarak korunan hadisler, İbn Şihâb ez-Zührî gibi muhaddisler öncülüğünde dağınık vaziyetten kurtularak toplanıp tedvin edilmiştir.

Hicrî 150’li yıllardan itibaren daha önce tedvin edilen hadisler konularına göre tasnîf edilmeye başlamıştır. Ma’mer b. Râşid’in el-Câmi’ adlı eseri bunun ilk örneği sayılır. Böylece şifâhî rivâyet geleneği yavaş yavaş yazılı rivâyet alışkanlığına dönüşmüş ve ezber ikinci plana düşmüştür. Dönemin sonlarına doğru konu ve râvî esasına göre yazılmış kapsamlı hadis kitapları telif edilmiştir. Diğer taraftan genişleyen İslâm coğrafyasının başta Irak ve Hicaz olmak üzere farklı bölgelerinde değişik fıkhî ekoller ortaya çıkmış ve her ekol kendi fıkhî yaklaşımı doğrultusunda hadisleri yorumladığı fıkhu’lhadîs türünde eserler ortaya koymuştur. İmam Mâlik’in el-Muvatta’ı, İmam Muhammed’in el-Âsâr’ı ve İmam Şâfiî’nin el-Ümm’ü bu türün ilk örnekleri sayılabilir.

Tâbiûn neslinden olup Medîne’de yetişen büyük âlimler vardır. İslâm ilim tarihinde Fukahâ-i seb’a diye adlandırılan Medîneli yedi fıkıhçı bunların başında gelir. Bu yedi kişilik grup Saîd b. El-Müseyyeb, Kâsım b. Muhammed, Hârice b. Zeyd, Urve b. Ez-Zübeyr, Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe, Ebû Bekir b. Abdurrahman ve Süleyman b. Yesâr’dan oluşmaktadır.

Hilâfet merkezinin Kûfe’ye nakledilmesiyle bölgenin ikinci ana merkezi haline gelen Basra, aynı zamanda önemli bir ilim şehri olarak ün yapmıştır. Müksirûn (binden fazla hadis rivâyet etmiş yedi sahâbî) arasında üçüncü sırada yer alan Enes b. Mâlik buraya yerleşmiş ve yüz üç yıllık bereketli ömrünün büyük bir kısmını burada geçirip vefat etmiştir. Bu durum, hadis öğrenimi ve öğretimi açısından Basra’ya bir ayrıcalık kazandırır.

Sahâbe ve tâbiûn nesli, fetihler sonucunda alabildiğine genişleyen İslâm coğrafyasının muhtelif bölge ve beldelerine dağılınca, onların hadis birikimlerinden yararlanmak isteyen ilim yolcularının yoğun ilgisiyle karşılaştılar. Bu dönemde hadis öğrenim ve öğretimi, bu işe ayrılmış mekânlarda değil, genellikle mescidlerde ve gerektiğinde açık alanlarda ders halkaları veya hadis meclisleri oluşturularak yapılıyordu. İlerleyen asırlarda, hadise yaraşır şekilde öğretimini sistemli hale getirmek üzere özel hadis öğretim merkezleri kurulmaya başlamıştır. Ebû Bekir b. Ahmed es-Sıbğî (ö. 342/954) tarafından Nîşâbur’da kurulan Dârussünne (sünnet evi) bu merkezlerin ilki sayılır.

Selçuklular’ın en dikkat çekici icraatlarından biri, hâkimiyetleri altındaki topraklardaki imar faaliyetleri çerçevesinde medreseler inşa etmeleridir. Anadolu’nun tarihî bölgelerindeki medrese kalıntıları bunun delilidir. Diğer taraftan İslâm coğrafyasında dârulhadîslerin yoğun olarak kurulduğu VII/XIII. asır, Selçuklu hükümdarları I. Alâddin Keykubad ile II. Gıyâseddîn Keyhüsrev dönemine rastlar. Bu asırda Anadolu’da kurulan ilk dârulhadîs, günümüzde Taşmescid diye bilinen Çankırı Dârulhadîsi’dir. Bundan otuz yıl sonra Anadolu’da ikinci dârulhadis Sivas’ta inşa edilmiştir. Sâhibiye (Gökmedrese) veya Çifte Minareli Medrese Dârulhadîsi olarak tınınır. Ardından Selçuklu veziri Sâhib Atâ’nin Konya’da yaptırdığı dârulhadîs ise İnce Minâre Dârulhadîsi olarak anılır. Bundan kırk yıl kadar sonra İlhanlılar döneminde Erzurum’da yapılan dârulhadîs, Ahmediye Medresesi olarak meşhurdur ve 714/1314 tarihli kitabesi günümüze kadar gelmiştir. Selçuklular zamanında daha birçok dârulhadîsin inşa edildiği muhtemel olmakla birlikte, haklarında şimdilik yeterli bilgi mevcut değildir.

Hadis öğrenme ve öğretme âdâbı, öğrenen (öğrenci) ve öğreten (hoca) açısından iki başlıkta ele alınabilir. Öğrencinin Uyması Gerekenler:
İhlâs ve İyi Niyet
Öğrendiğiyle Amel Etmek
Hadisi Ehlinden Almaya Çalışmak
Hocaya Saygı Göstermek
Arkadaşlarıyla Bilgi Paylaşmak
İlmî ve Tedricî Bir Metod Takip Etmek
Hadis Usûlüne Önem Vermek olarak sıralanmaktadır.

Hoca, ilim ve yaş bakımından rivâyet ehliyetine sahip olmadıkça hadis okutmaya kalkışmamalıdır. İbnü’s Salâh bu konuda ortaya koyduğu prensibi şu şekilde aktarmaktadır: “Hadis hocalığı yapacak kimsenin hadis birikimine ne zaman ihtiyaç duyulursa, yaşı ne olursa olsun, hadis rivâyetine başlayıp ilmi yayması uygun olur.”

Allah Teâlâ “Allah’a karşı ancak âlim kulları gerçek anlamda saygı duyar” (35Fâtır, 28) ve “De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” (39Zümer, 9) meâlindeki âyetlerden anlaşılacağı üzere ilmin önemini vurgulamış; Hz. Peygamber de, ashabını ilim öğrenmeye ve öğretmeye teşvik etmiştir. Bu konudaki şu hadislere göz atalım: “Allah, kim içn hayır dilerse, onu dinde fakîh (ince anlayış sahibi) yapar”
(Buhârî, İlim, 14) “Her kim ilim öğrenmek üzere yola koyulursa, Allah ona cennete giden
yolu kolaylaştırır” (Buhârî, İlim, 10) “Şu üç zümre kıyamet gününde şefaat eder: Peygamberler, âlimler ve şehitler” (İbn Mâce, Zühd, 38) “Şu iki kimseden başkasına gıpta edilmez: Allah’ın mal verip hak yolda
harcamayı nasip ettiği kimse ve hikmet verip onunla hükmetmeye ve onu öğretmeye muvaffak kıldığı kimse” (Buhârî, İlim, 15)

Hz. Ali de, ayakta su içmesine pek anlam veremeyenlere şöyle demişti. “Ayakta su içmişsem, Resûlüllah’ın da ayakta su içtiğini gördüğüm içindir. Oturarak su içmişsem yine Resûlüllah’ın otururken su içtiğini gördüğüm içindir.”

Bu dönem, Hz. Peygamber’in vefatıyla başlayıp hicrî 220 yılı civarına kadar devam eden oldukça uzun bir süreyi kapsar. Sahâbe ile tâbiûnda olduğu gibi tâbiûn da etbâu’t-tâbiîn ile iç içe yaşayan iki farklı kuşaktır.

Kısa sürede birer ilim merkezi haline dönüşen Medine, Mekke, Şam, Kufe, Basra, Bağdad, Cezire, Yemen, Mısır, Mağrib ve Endülüs, Horasan ve Maveraünnehir İlim Merkezleri veya Hadisin Coğrafî Merkezleri olarak adlandırılır.

Ebû Bekir b. Ahmed es-Sıbğî (ö. 342/954) tarafından Nîşâbur’da kurulan Dârussünne (sünnet evi) bu merkezlerin ilki sayılır.

Hicrî VI. asrın ikinci yarısında hadis öğretimi konusunda yeni bir gelişme meydana geldi ve sadece hadis öğretimine tahsis edilen hadis ihtisas okulları kurulmaya başlandı. Dârulhadîs (Hadis evi) denilen bu merkezlerin ilki, Selçuklu Atabeylerinden Nûreddin Mahmud Zengî (ö. 569/1173) tarafından Dımaşk’ta (bugünkü Şam’da) kurulan Dâru’l-hadîsi’n-Nûriyye’dir. Kurucusunun adını taşıyan bu kurum, aynı zamanda ilk idarecisi olan ünlü hadisçi ve tarihçi İbn Asâkir adına yaptırılmıştır. Buna göre doğru cevap A'dır.

İslâm co ğrafyasında dârulhadîslerin yo ğun olarak kurulduğu VII/XIII. asır, Selçuklu hükümdarları I. Alâddin Keykubad ile II. Gıyâseddîn Keyhüsrev dönemine rastlar. Bu asırda Anadolu’da kurulan ilk dârulhadîs, günümüzde Taşmescid diye bilinen Çankırı Dârulhadîsi’dir.

Hadis öğrenme ve öğretme âdâbı, öğrenen (öğrenci) ve öğreten (hoca)açısı ndan iki başlı kta ele alınabilir: Öğrencinin Uyması Gerekenler.

Hadis öğrenme ve öğretme âdâbı, öğrenen (öğrenci) ve öğreten (hoca)açısı ndan iki başlıkta ele alınabilir: Öğrencinin Uyması Gerekenler.

Her ilimde olduğu gibi hadis ilminde de uyulması gereken bir takım kurallar vardır. Bu kuralların olmazsa olmazlarına rivâyet teknikleri, olmazsa onmazlarına rivâyet âdâbı denir. Güzel ahlâk, hayâ, nezâket, zerâfet, yol, yordam gibi anlamlara gelen edep kelimesinin çoğulu olan âdâb, hadis öğrenim ve öğretiminde ahlâk ve terbiye kurallarına göre uyulması gereken yerleşik esaslar, günümüz tabiriyle bilimsel etik kuralları demektir.