HADİS TARİHİ VE USULÜ

İlk Osmanlı dârulhadîsinin I. Murad devrinde İznik’te Çandarlı Hayreddin Paşa (ö. 789/1387) tarafından yaptırıldığı kabul edilir. Bu asrın en önde gelen ismi İbn Melek diye tanınan İzzeddin Abdüllatif’tir (ö. 797/1394). Tire’de müderrislik yapan İbn Melek Osmanlı medreselerinde en çok okunan hadis kitaplarından olan Sâgânî’nin Meşâriku’l-envâr’ı üzerine Mebâriku’l-ezhâr isimli şerhini yazmıştır.

Osmanlı dârulhadîslerinin en önemlilerinden birisi, II. Murad’ın 1435’de yaptırdığı Edirne Dârulhadîsi’dir. Onun döneminde İslâm dünyasının pek çok yerinden değerli âlimler getirilmiştir. Fatih Sultan Mehmed’in hem hocası hem de Şeyhülislâmı olan Molla Gürânî’nin (ö. 893/1487) el- Kevseru’l-cârî ilâ riyâzi’l-Buhârî adlı Buhârî şerhi bu dönemin eserlerindendir. Molla Gürânî Kahire’de bulunduğu yıllarda İbn Hacer’in, Zerkeşî’nin ve meşhur bazı hadisçilerin öğrencisi olmuş, onlardan birçok kitap okumuştur. Molla Gürânî, İstanbul’da kendi adına bir dârulhadîs yaptırmıştır.

II. Bayezid döneminde 1485 yılında Amasya’da yaptırılan Abdullah Paşa Dârulhadîsi ile Kânûnî devrinde 1557’de yapılan Süleymaniye Dârulhadîsi önemli kurumlardır. Özellikle Edirne ve Süleymaniye Dârulhadîsleri Osmanlı üst düzey yöneticilerinin hem yetiştirildiği hem de yönetim hiyerarşisinde görev üstlendikleri yerlerdir. Bu asırda Seydî Çelebi’nin ( ö. 932/1525) kaleme aldığı Mustahrec mine’l-Buhârî adlı hadis kitabı siyaset konuludur. Molla Lütfi de (ö. 901/1495) Ta‘lîka ale’l-Câm‘i’ssahîh adlı bir hadis kitabı telif etmiştir.

Bu dönemde Diyanet İşleri Başkanlığı, Türk milletinin dinini öğrenebileceği Murtezâ ez-Zebîdî tarafından yapılan Sahîh-i Buhârî Muhasarı’nı tercüme ve şerh ettirerek yeni alfabe ile Türkçeye kazandırma amacıyla Babanzâde Ahmed Naim’i görevlendirmiştir. Ahmed Naim’in başlayıp ancak üç cildini tamamlayabildiği eser Kâmil Miras tarafından tamamlanmış ve Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından 1928–1949 yılları arasında 12 cilt olarak basılmıştır. Müelliflerin bu çalışmadaki başarıları ve Ahmed Naim’in yazmış olduğu hadis usûlü ile ilgili mukaddimenin orijinalliği, eseri Cumhuriyet tarihindeki klasiklerin arasına taşımıştır.

1960’lı yıllara kadar tıpkı daha önceki yıllarda olduğu gibi belli rakamlarda hadislerin tercüme ve şerh edilmesi en fazla başvurulan çalışma türü olarak görülmektedir. Aslında bu tarz çalışmalar İslâm tarihinin hiçbir döneminde kesilmemiştir. Ancak kültürel altyapının eksik veya yitirilmiş olduğu zeminlerde daha fazla başvurulmuştur. Nitekim altyapı eksikliğinin tamamlandığı ileriki yıllarda temel klasiklere doğru bir kayış dikkat çekmektedir. Mesela Ahmed Davudoğlu’nun tercüme ve şerh ettiği Bülûğu'l-Merâm Terceme ve Şerhi (1966–1967) ve Mehmet Sofuoğlu’nun yaptığı Sahîh-i Müslim ve Tercümesi (1967–1970) buna güzel bir örnektir. Daha sonra Ahmed Davudoğlu da Müslim’in Sahîh’ini geniş bir şekilde şerhederek tercüme etmiş ve bu eser on cilt halinde basılmıştır (1977-1983).
Hadis tercümesine yönelik bu faaliyet İmam Malik’in Muvatta’ının, Darimî’nin Sünen’inin Türkçeye kazandırılmasıyla devam etti. Görüldüğü üzere 1967 sonrası seçme eserlerin değil de temel kaynakların tercümesine yönelinmiş, 1980 sonrası ise bu alanda altın çağ yaşanmış, hemen hemen bütün klasikler Türkçeye kazandırılmıştır. Daha sonra tercüme faaliyeti alan itibariyle de genişlemiş ve tarih, usûl vb. konularda birçok önemli çalışma Türkçeye çevrilmiştir.

Türkiye’de akademik hadisçiliğin başlatıcısı, aslen Bosnalı olup uzun yıllar başta Ankara İlâhiyat Fakülte’si ve Erzurum İslâmî İlimler Fakültesi’nde dersler veren M. Tayyip Okiç’tir. Mehmed Said Hatiboğlu ve Talat Koçyiğit Ankara İlâhiyat Fakültesi’nde onun yetiştirdiği iki hadis profesörüdür.

Muhammed Enver Şâh Hüseynî Keşmîrî, muhaddis, müfessir, fakîh, usûlcü, mütekellim, sûfî, edib ve muhakkik vasıflarına hakkıyla sahip olan bir âlimdir. 1292/1875’de Keşmîr’e bağlı Vodvân kasabasında doğdu. Beş yaşına geldiğinde Ku’rân-ı Kerîm okumaya başladı. Daha sonra babasından Farsça edebi eserler okudu. On yaşını doldurmamışken Farsça nazım ve nesir yazma seviyesine geldi. Keşmîrî, Keşmîr ve civarındaki âlimlerden ilim tahsilini bitirdikten sonra komşu Hezâre bölgesine gitti ve orada, üç yıl boyunca mantık, felsefe, kozmografya vb. ilimleri tahsil etti.

Keşmîrî’nin hadis okuturken takip ettiği genel usulü şöyleydi:
Gerekli gördüğü yerlerde râvîler hakkında kısa açıklamalarda bulunurdu.
Ümmet arasındaki ihtilaflı konulara itina gösterir, onlara tatmin edici izahlar getirirdi.
Önceki âlimlerin özgün ve her yerde bulunamayan görüşlerini naklederdi.
Ders esnasında bahsi geçen bir kitabın ilmî tenkidini yapardı.
Daha çok müşkil yerleri halletmeye çalışırdı.
Bir konuda geniş açıklamalara girişmekten ziyade fazla konuya temas etmeye önem verirdi.
Ders esnasında konuyla dolaylı olarak ilgili olan şeylere de, talebeye faydalı olacağını düşündüğünde, temas ederdi.
Çoğu kere bir şey nakleder, sonra bunun ilmî bir tenkidini yapardı.
Böylece talebeye ilmî tenkid usulünü göstermeye çalışırdı. Bununla beraber âlimler hakkında edebli olunmasını, aşırılığa kaçınılmamasını ve onların takdir edilmesini tavsiye ederdi.

Fas’lı olan Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî (1857-1927) de hadis alanındaki çalışmaları dolayısıyla bahsedilmesi gereken bir âlimdir. Onun er-Risâletü’l-müstetrafe adlı eseri, klasik hadis kitaplarını tanıtan en geniş çalışma olup II-XIV. (VIII-XX.) yüzyıllar arasında yaşayan 600 kadar müellif ve bunlara ait 1400 civarında eser hakkında bilgi vermektedir. Müellifin torunu Muhammed Muntasır el-Kettânî’nin hazırladığı on çeşit fihristle daha da zenginleşen ve kullanımı kolaylaşan eser, Türkçeye de tercüme edilmiştir. Hadis Literatürü adıyla yayınlanan tercümede; varsa kitapların baskıları, kütüphane numaraları, anıldıkları kaynaklar dipnotlarda belirtilmiş, bazı bilgiler tashih edilmiş ve müellifin söz etmediği birçok yazma ve basma eser hakkında bilgi verilmiştir. Dolayısıyla kitabın tercüme edilmiş hali orijinalinden hayli hacimlidir. Kettânî’nin bir diğer eseri en-Nazmü’l-mütenâsir ise mütevâtir hadislerle ilgilidir.

Osmanlı eğitim sisteminde de dârulhadîs denilen hadis medresesi kurulmuş bulunuyordu. Bundan sonraki dönemlerde de hadis eğitim kurumları bakımından İslâm tarihinin en sistemli ve en fazla hadis okulu açılmıştır.

Seçeneklerin tamamı Osmanlı döneminde kurulan hadis medreselerindendir.

Yüksek lisans tez çalışmaları, Doktora tez çalışmaları, makaleler ve Hadis çevirileri Hadislerle ilgili Türkiye’de yapılan çalışmalardandır.

Belirtilen eserlerin tamamı Türkiye’de Cumhuriyet dönemi sonrasında yapılmış Hadis çalışmalarındandır.

Fuat Sezgin’in İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Araştırmaları Enstitüsü’ne bağlı olarak yaptığı Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar (İstanbul 1956) isimli doktora tezi, Türkiye’de hadis alanındaki ilk akademik çalışmadır.

Sahîh-i Müslim hem Mehmed Sofuoğlu hem de Ahmed Davudoğlu tarafından Türkçeye tercüme edilen hadis kitabıdır.

Keşmîrî ömrünün üçte birini Diyobend’de geçirdi. Pek çok talebe yetiştirdi. Bu arada Kadiyânîlik fitnesine karşı büyük mücadele verdi. Diyobend’deki görevinden ayrılınca Dâbil’e gitti, orada 5 yıl kalıp ders, kitap yazma, vaaz ve irşadla meşgul oldu.

Fazlurrahman muhteva açısından hadisleri üç farklı gruba ayırmıştır. Klasik hadis kaynaklarında rastlanmayan bu taksime göre hadisler, teknik hadis, tarihi/biyografik hadis ve dînî hadis diye sınıflandırılır.

Oryantalizm veya diğer bir isimlendirmeyle şarkiyatçılık genelde Batılıların, Doğu halklarını özelde ise İslâm dünyasını çeşitli açılardan ve bilhassa dini kaynaklarını inceledikleri alanın ismidir. Bu çalışmaları yapanlara oryantalist veya müsteşrik denir.

1795’de Paris’te Sylvestre de Sacy tarafından Yaşayan Doğu Dilleri Yüksek Okulu kuruldu. Bu okul bütün Avrupa’ya şarkiyatçı hocalar yetiştirdi. Berlin’de Saminar für Orientalische Sprachen (Şarkiyat Dilleri Okulu) ismi ile bir okul kuruldu (1887). İngiltere’de Cambridge’de okutulan doğu dillerine ek olarak Londra’da School of Oriental Studies (Şarkiyat Araştırmaları Okulu) adıyla bir okul kuruldu.

Osmanlı’nın egemen olduğu her yere açılmıştır. İlk Osmanlı dârulhadîsi I. Murad devrinde kurulmuştur. Edirne Dârulhadîsi’ni II. Murad yaptırmıştır. Abdullah Paşa Dârulhadîsi II. Beyezid devrinde yaptırılmıştır. İbn Melek burada en çok okunan hadis kitaplarından olan Sâgânî’nin Meşâriku’l-envâr’ı üzerine Mebâriku’l-ezhâr isimli şerhini yazmıştır.