HADİS TARİHİ VE USULÜ

Daha önce telif edilen herhangi bir hadis kitabında bulunan hadisleri, teker teker ele alarak kitap sahibinin senedinden başka bir senedle rivâyet etmek suretiyle meydana getirilen hadis kitaplarına müstahrec denir. Müstahrecler, esas aldıklan eserdeki rivâyetleri, başka isnadlarını tespit etmek suretiyle kuvvetlendiren çalışmalardır. Esas alınan müellifin rivâyet ettiği hadislerin lafızlarıyla müstahrec yazarının rivâyet ettiği hadislerin lafızlarında ve mânasında mutlak uygunluk şart değildir. Genellikle söz konusu iki eserdeki hadisler arasında lafız farklılıklarının olduğu görülür.

Müstedrek Arapça’da ek, ilave, tamamlama, düzeltme gibi anlamlara gelir. Müstedrek türü eserler, önceki dönemdeki bir müellifin şartlarına uyduğu halde kitabına almadığı hadisleri toplamak suretiyle onun eksikliklerini tamamlayan kitaplardır.

Şıklarda bahsedilen eserlerden hepsi derleme niteliğindeki çalışmalardır. Sahihaynı bir araya getiren 10 kadar eser bulunmaktadır  fakat Bunlar arasında sadece Humeydî’nin “el-Cem’ beyne’s-Sahîhayn" ı râvilere göre tertip edilmiştir. Humeydî eserin tertibinde sahâbîleri fazilet derecelerine göre sıralamış ve rivâyet ettikleri hadisleri zikretmiştir. Diğer eserler ise konu esaslı telif edilmiştir. Bu nedenle Humeydinin eseri diğerlerinden ayrılmaktadır.

Tespit edilebildiği kadarıyla Kütüb-i sitte ve diğer temel hadis kaynaklarını esas alarak hadis kitabı derleyen ilk âlim Beğavî nisbesiyle tanınan Hüseyin b. Mes’ûd olmuştur. O, Mesâbîhu’s-sünne isimli eserini başta Kütüb-i sitte olmak üzere Dârimî’nin es-Sünen, Mâlik’in el-Muvatta’, Şafiî’nin el-Müsned, Dârekutnî’nin es-Sünen, ve Beyhakî’nin Şuabü ’l-îmân adlı eserlerinden derleyerek meydana getirmiştir.Berkaninin  “el-Müsned” adlı eseri bu derleme içinde yer almamıştır.

Herhangi bir hadis kitabının bir başka hadis eseri veya eserleriyle karşılaştırıp, birincisinin ikincisinden fazla olarak ihtiva ettiği hadisleri bir araya getiren eserlere zevaid kitapları denmektedir. İbn Hacer el-Askalânî’nin el-Metâlibü’l-‘âliye bi- zevâid’il- mesânîdi ’s-semâniye isimli eseri de günümüze ulaşan önemli zevâidlerdendir.

Hadislerin baş tarafından bir kısmı zikredilmek suretiyle sahâbe adına veya hadis metinlerine göre alfabetik olarak düzenlenen eserler etrâf diye İsimlendirilmektedir. Bu nedenle günümüzde hadis kaynaklarını bulmayı kolaylaştıran Cd ‘ler ve Mu’cem’in olmadığı dönemde bu hizmeti Etraf kitapları görmektedir.

Hadis şerhlerinde öncelikle şerh ettikleri eser ve müellifi hakkında giriş niteliğinde temel bilgiler verilir. Hadisler şerh edilirken sened ve metin tahlili yapılır, râviler tanıtılır ve güvenilirlik durumları hakkında cerh ve ta’dil âlimlerinin görüşleri aktarılır. Hadisin senedinde kopukluk olup olmadığı, belirtilir. Genellikle hadislerin farklı isnadları zikredilir, hadislerde râviler tarafından yapılan değişikliklere, hatalara dikkat çekilir. Böylece hadisin sıhhatıyla ilgili bir sonuca ulaşılır Hadisin kaynaklardaki durumu incelenir, farklı lafızlarla rivâyetleri bir araya getirilir. Metindeki herkes tarafından bilinmesi zor (garîb) kelimeler açıklanır. Hadis edebî ve bilimsel yönden incelenir. Birbirine zıt gibi görünen hadisler hakkında açıklayıcı bilgiler verilir, uzlaştırma veya tercihler yapılır. Hadisin söylendiği bağlam (sebeb-i vurûd) tesbite çalışılır. Taşıdığı fıkhî hükümler tesbit edilir. Kısaca söylemek gerekirse hadis metinleri garîbü ’l-hadîs, ihtilâfü ’l-hadîs, müşkilü’l-hadîs, fıkhu’l-hadîs açılarından incelenir. Ayrıca şerhlerde, şerh edilen temel kaynaklardaki hadislere ilâve olarak hadisin şerhi ile ilgili konularda birçok hadis zikredilmektedir.

Kütüb-i sitte’nin yaklaşık hicrî beşinci asrın sonlarından itibaren otoritelerinin pekişmesinin bir diğer sonucu ise bu dönemden itibaren yazılan râvilerle ilgili kitapların önemli ölçüde Kütüb-i sitte merkezli olmasıdır. Kütüb-i sitte’de adı geçen râvilerin hemen hepsini ihtiva eden ilk çalışma Cemmâilî nisbesiyle tanınan Abdülganî b. Abdilvâhid el-Makdisî tarafından telif edilmiştir. O, el-Kemâl fî esmâi’r-ricâl isimli eserini bu amaçla telif etmiştir.

Müstedrek türü eserler, önceki dönemdeki bir müellifin şartlarına uyduğu halde kitabına almadığı hadisleri toplamak suretiyle onun eksikliklerini tamamlayan kitaplardır.

Hâkim en-Nîsâbûrî el-Müstedrek’te hadisleri üç grup halinde zikreder. Bunlar da yukarıdakilerdir.

Üçü de Müstahrec türü eserlerin hadisler açısından sağladığı önemli faydalar arasındadır.

Eserin tam adı Cem’ul-fevâid min Câmi’i’l-usûl ve Mecma’i’z-zevâid’dir. Eser Naim Erdoğan tarafından Büyük Hadis Külliyâtı adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir.

Eserin tam adı Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef’âl’dir. Herhangi bir konudaki hadislere topluca ulaşmak isteyenler için kolaylık sağlayan kitapta rumuzlarla hadislerin kaynağı belirtilmiştir.

Mukayeseli çalışmalar adı altında üç eser vardır. Mecma’u’z- zevâid, el-Metâlibü’l-‘âliye ve İthâfü’l-hıyere.

Zevâid türü eserlerin hadisler açısından dördü de önemli faydalar sağlamıştır.

Terğîb iyiliğe teşvik, terhîb ise kötülükten sakındırmak demektir.

Aclûnî’nin tam adı Keşfu’l-hafâ ve muzîlu’l-ilbâs amme’ş-tehere mine’lehâdîs alâ elsineti’n-nâs olan kitabı, halk arasında hadis diye dolaşan sözlerin hadis olup olmadığını ortaya koymak amacıyla yazılmış en hacimli eserdir.

E-Câmiu’s-sahîh Buhari tarafından yazılmıştır ve Buhari şerhleri arasındadır.

Sadece sahih hadisleri bir eserde toplama faaliyeti ilk defa üçüncü asırda Buhârî ve Müslim tarafından başlatılmıştı.

Müstahrec türü eserler temel hadis kaynaklarındaki hadisleri âlî isnadla elde etmek ve onları daha güçlü kılmak amacınını gerçekleştirmek için hazırlandılar.