HADİS TARİHİ VE USULÜ

Buhârî ve Müslim’in Sahih’lerinin İslâm dünyasında şöhretinden ilk defa bahseden Hâkim en-Nîsâbûrî’dir.

Tespit edilebildiği kadarıyla Kütüb-i sitte ve diğer temel hadis kaynaklarını esas alarak hadis kitabı derleyen ilk âlim Hüseyin b. Mes’ûd’dur. Hatîb et-Tebrizî ’nin “Mişkâtü’l Mesâbîh”i Mesâbîhu’s-sünne İslâm dünyasında büyük şöhret kazanmış ve üzerine kırktan fazla şerh yazılmıştır. “Mişkâtü’l-Mesâbîh” hakkındaki en önemli çalışma ise Ali el-Kârî’nin “Mirkâtü’l-mefâtîh” adlı eseridir. Ali el-Kârî mükerrer rivâyetleri çıkarmış, hadisleri senedleriyle birlikte kaydetmiştir. Süyûtî, “Cem’ul-cevâmi’” adlı bütün hadisleri topladığı eseri kaleme almıştır. Ali el-Müttakî el-Hindî ise Süyûtî’nin eserleri ile “Ziyâdetü’l-Câmi’” adlı zeylindeki rivâyetleri fıkıh konularına göre alfabetik olarak düzenlemiştir.

Tespit edilebildiği kadarıyla ilk zevâid kitapları İbnü’l- Mülakkın tarafından telif edilmiştir. Heysemî, Ahmed b. Hanbel, Ebû Ya’lâ el-Mevsılî ve Bezzâr’ın Müsned’leri ile Taberânî’nin üç “Mu’cem”inin “Kütüb-i sitte”de bulunmayan hadislerini bir araya getirmiştir. Bûsîrî, İbn Mâce’nin “es-Sünen”inde bulunduğu halde “Kütüb-i hamse”de yer almayan hadisleri “Misbâhu’z-zücâce fî zevâidi İbn Mâce” isimli eserinde bir araya getirmiştir. İbn Hacer, Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Müsedded, Humeydî, İbn Ebî Ömer, İshak b. Râhûye, Ahmed b. Meni’, İbn Ebî Şeybe, Abd b. Humeyd, Hâris b. Ebî Üsâme ve Ebû Ya’lâ el-Mevsılî’nin Müsned’lerinde bulunduğu halde “Kütüb-i sitte” ile Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde yer almayan 4702 hadisi bir araya getirmiştir. Mizzî’nin “Tuhfetü’l-eşrâf bi ma’rifeti’l-etrâf” isimli eseri “Kütüb-i sitte” ile Ebû Dâvûd’un “el-Merâsîli”ni, Tirmizî’nin “Şemâilü’n-nebî” adlı eserini, Nesâî’nin “‘Amelü’l-yevm ve’l-leyle”sini ihtiva etmektedir.

Riyâzü’ s-sâlihîn, Nevevî’nin, âyet ve hadisleri esas alarak fert, aile ve toplum planında uyulması gereken prensipleri ortaya koymayı amaçladığı eseridir. Diğer şıklardaki et-Terğîb ve’t-terhîb ise Münzirî’ye, Müsned’ Ebû Ya’lâ’ya, Sahîh İbn Hibbân’a, et-Terğîb ve’t-terhîb ise Ebu’l-Kâsım el-Isbahânî’ ye aittir. Doğru yanıt A'dır.

Hattâbî’nin “A’lâmü’l-hadîs fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî” isimli kitabı Buhârî’nin “el-Câmiu’s-sahîh” inin ilk şerhidir. Buhârî şerhleri arasında İbn Hacer el-Askalânî’nin “Fethu’l- Bârî bi şerhi Sahîhi’ l-Buhârî” si, Bedrüddin Aynî’ nin “Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî” si ve Kastallânî’nin “İrşâdü’ s-sârî li-şerhi Sahîhi’l-Buhârî” si en tanınmış olanlarıdır. İbn Hacer “Sahîh Hedyü’s-sârî mukaddimetü Fethi’l-Bâri” yi yazmıştır.

Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin “Ârizatü’l-ahvezî” si Tirmizî’nin “el-Câmiu’s-sahih” i hakkında yapılan şerhler arasında en tanınanıdır. Azimâbâdî’nin “Avnü’l-ma’bûd” u ve Sehârenfûrî’nin “Bezlü’l-mechûd fî halli Ebî Dâvûd” u Ebû Dâvûd’un “es-Sünen” i hakkındaki en önemli şerhlerdendir. Mâzerî’nin “el-Mu’lim bi fevâidi Müslim” i Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’iyle ilgili ilk şerhtir.  Kastallânî’nin “İrşâdü’ s-sârî” sinde ise isimli şerhinde başlangıçta İbn Hacer’in “Hedyü’s-sârî” isimli mukaddimesi özetlenmektedir.

“Kütüb-i sitte”de adı geçen râvilerin hemen hepsini ihtiva eden ilk çalışma Cemmâilî’nin “el-Kemâl fî esmâi’r-ricâl” isimli eseridir. Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin “Ârizatü’l-ahvezî” si Tirmizî’nin “el-Câmiu’s sahih” i hakkındadır, Muhammed b. Hilfe b. Ömer el-Übbî’nin “İkmâlü İkmâli’l-Mu’lim” i müslim şerhlerindendir. İbn Hacer’ in “Hedyü’s-sârî” sine Kastallânî’nin “İrşâdü’s-sârî” isimli şerhinde yer verilmektedir. İbn Abdilberr’in “el-İstizkâr”ı ise muvatta şerhlerindendir.

Sadece sahih hadisleri bir eserde toplama faaliyeti ilk defa üçüncü asırda Buhârî ve Müslim tarafından başlatılmıştı. Buhârî eserinin ismindeki “elmuhtasar” ifadesiyle sahih hadislerin tamamını bir araya getirmediğini belirtmekteydi. Müslim de bu hususu eserinde açıkça ifade etmekteydi. Dolayısıyla Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’leri sahih hadislerin tamamını ihtiva etmemekteydi.

Müstedrek, Arapça’da ek, ilave, tamamlama, düzeltme gibi anlamlara gelir. Müstedrek türü eserler, önceki dönemdeki bir müellifin şartlarına uyduğu halde kitabına almadığı hadisleri toplamak suretiyle onun eksikliklerini tamamlayan kitaplardır. Müstedrekler esas aldıkları eserin sistemine göre telif edilirler. Dolayısıyla müstedrekler konu esaslı kitaplardır.

Bu türün en tanınmış çalışması Hâkim en-Nîsâbûrî’nin (ö. 405/1014) el- Müstedrek ale’s-Sahîhayn isimli eseridir. Hâkim en-Nîsâbûrî bu eserinde Sahîhayn’da yer almamakla birlikte ikisinin ya da ikisinden birinin şartlarına uyan hadisleri toplamaya çalışmıştır. Eser Sahîhayn’in müşterek planına göre tertip edilmiş, “Kitâbü’l-îmân” ile başlayıp “Kitâbü’l-ehvâl” ile sona eren elli iki kitaptan oluşmuştur. Eserde sahâbe ve tâbiîn görüşleriyle birlikte 8803 rivâyet mevcuttur.

Müstahrec, daha önce telif edilen herhangi bir hadis kitabında bulunan hadisleri, teker teker ele alarak kitap sahibinin senedinden başka bir senedle rivâyet etmek suretiyle meydana getirilen hadis kitabıdır. Müstahrecler, esas aldıkları eserdeki rivâyetleri, başka isnadlarını tespit etmek suretiyle kuvvetlendiren çalışmalardır. Esas alınan müellifin rivâyet ettiği hadislerin lafızlarıyla müstahrec yazarının rivâyet ettiği hadislerin lafızlarında ve mânasında mutlak uygunluk şart değildir. Genellikle söz konusu iki eserdeki hadisler arasında lafız farklılıklarının olduğu görülür.

Müstedrek, Arapça ’da ek, ilave, tamamlama, düzeltme gibi anlamlara gelir. Müstedrek türü eserler, önceki dönemdeki bir müellifin şartlarına uyduğu halde kitabına almadığı hadisleri toplamak suretiyle onun eksikliklerini tamamlayan kitaplardır. Müstedrekler esas aldıkları eserin sistemine göre telif edilirler. Dolayısıyla müstedrekler konu esaslı kitaplardır. Ancak eserleri esas alınan ilk dönem âlimleri genellikle hadisleri hangi şartlara göre topladıklarını ifade etmemişlerdir. Esas alınan eserin şartlarını tespit, müstedrek müellifi tarafından yapılmaktadır. Bu hususta Müstedrek müellifinin isabet etme ve yanılma ihtimali her zaman mevcuttur. Dolayısıyla müstedreklerin esas alınan eseri bütünüyle tamamladığı düşünülmemelidir.

Bu tür eserlerde Sahîhayn denilen Buhârî ve Müslim’in Câmi’lerindeki hadisler ya senedleri olmaksızın alfabetik şekilde veya sahâbî râvilerine göre müsned tertibinde bir araya getirilmiştir.

Kütüb-i Sitte’yi ve Diğer Bazı Kaynakları Bir Araya Getiren Çalışmalar:
Cem’ul-fevâid
Mesâbîhu’s-sünne
El-Cem’ beyne’l-usûli’s-sitte
Kenzü’l-ummâl
Câmiu’l-usûl li ehâdîsi’r-Resûl
Cem’u’l-cevâmi’ ve el-Câmiu’s-sağîr

Tam adı el-Makâsıdü’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l-ehâdîsi’l-müştehire ale’l-elsine’dir. Sahih, zayıf, hatta mevzû olmakla beraber halk arasında meşhur olan haberlerin bir araya getirilerek derlendiği en önemli kaynaklardan biridir. Eserde halk arasında hadis diye meşhur olan 1356 söz alfabetik olarak incelenmektedir. Eserde her rivâyet, baş taraftaki sıra rakamını takip eden “hadis” kelimesiyle başlamaktadır. Rivâyetin baş tarafından kısa bir bölüm alınmakta, metnin peşinden kaynakları zikredilmekte ve haberin durumu ile ilgili açıklamalar yapılmaktadır.

Belli bir kitabı esas alan ilk şerh çalışması hicrî dördüncü asırda Hattâbî (ö. 388/998) tarafından Buhârî’nin Sahih’i üzerine yapılmıştır. Kütüb-i sitte’nin otoritesinin pekiştiği hicrî altıncı asırdan itibaren yapılan şerhler önemli ölçüde bu eserler çerçevesinde olmuştur. Hatta söz konusu şerhlerin önemli bir kısmının bu dönemde yapıldığı görülmektedir. Nitekim bir araştırmada Buhârî’nin el-Câmiu’s-sahîh’iyle ilgili 197 şerh çalışması yapıldığı tespit edilmiştir.

Hadislerin baş tarafından bir kısmı zikredilmek suretiyle sahâbe adına veya hadis metinlerine göre alfabetik olarak düzenlenen eserler etrâf diye isimlendirilir. Etraf türü eserler hadislere ulaşımı kolaylaştırmak için yazılmış eserlerdir.

Hicri dördüncü ve beşinci asırlarda bazı alimler Buhari ve Müslimin ravileri hakkında müstakil eserler yazmışlar bazıları müstedrek ve müstahrec telif etmişlerdir. Fakat Darekutni ve İbn Hazm gibi alimler ise Buhari ve Müslimin Sahihlerini eleştirmişlerdir.