HADİS TARİHİ VE USULÜ

Sadece sahih hadisleri bir eserde toplama faaliyeti ilk defa üçüncü asırda Buhârî ve Müslim tarafından başlatılmıştı. Buhârî eserinin ismindeki “el-muhtasar” ifadesiyle sahih hadislerin tamamını bir araya getirmediğini belirtmekteydi. Müslim de bu hususu eserinde açıkça ifade etmekteydi.

En az râvi zinciriyle (âlî isnad) hadis elde etme anlayışı temel hadis kaynaklarının telifinden sonra da devam etmekteydi. Ayrıca ilk dönemde telif edilen eserlerde bulunan hadisleri farklı isnadlarla güçlendirmek de önemli bir hizmet olarak görülmekteydi. Müstahrec türü eserler temel hadis kaynaklarındaki hadisleri âlî isnadla elde etmek ve onları daha güçlü kılmak amacınını gerçekleştirmek için hazırlandılar.

Temel hadis kaynaklarından Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’leri Sahîhayn ismiyle anılmaktaydı. Söz konusu eserlerden bir kısmı ise zamanla kütüb-i erbaa, kütüb-i hamse ve kütüb-i sitte gibi kavramlarla anılmaya başlamıştı. Nitekim Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn Mâce ve Nesâî’nin Sünen’leri Kütüb-i erbaa (dört temel kaynak); Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’leri ile, Ebû Dâvûd, Tirmizî, ve Nesâî’nin Sünen’leri Kütüb-i hamse veya Usûl-i hamse (beş temel kaynak); Bu beş esere İbn Mâce’nin Sünen’inin eklenmesiyle meydana gelen altı kitap ise Kütüb-i sitte kavramlarıyla anılmaktaydı.

Yazılmalarının üzerinden yaklaşık bir asır geçmeden temel hadis kitaplarını esas alan farklı çalışmalar başlamıştı. Aşağıda görüleceği üzere genellikle bu çalışmalar başta Sahîhayn olmak üzere kütüb-i sitte üzerine yapılmıştır. Bu sebeple bu devre “Kütüb-i sitte Üzerine Yapılan Çalışmalar Dönemi” olarak da isimlendirilebilir. Bu dönemde temel hadis kaynaklarını tamamlayan, bir araya getiren (cem’), birbiriyle mukayese eden (zavâid), onları açıklayan (şerh) ve hadisin kaynağını gösteren (tahrîc) eserler yazılmıştır. Ayrıca özellikle Kütüb-i sitte râvilerini inceleyen kitaplar kaleme alınmıştır. Bunların dışında zühd ve ahlâk, fedâil, terğib ve terhîb ile mevzû hadislerle ilgili müstakil eserler de telif edilmiştir.

Dârekutnî’nin (ö. 385/995) el-İlzâmât ale’s-Sahîhayn isimli eseri de Sahîhayn’da yer almayan yetmiş hadisi bir araya getiren müstedrek türü bir çalışmadır.

Müstahrec türü eserlerin hadisler açısından sağladığı önemli faydalar bulunmaktadır. Bunlar aşağıdaki şekilde özetlenebilir: 1. Her hangi bir hadis kitabındaki hadislerin Müstahrec müellifi tarafından farklı isnadları tespit edildiğinden dolayı asıl kitap ve içindeki hadisler kuvvet kazanır ve rivâyete olan güven artar. 2. Müstahrec müellifi tarafından hadisler farklı lafızlarla da rivâyet edileceği için asıl müellifin rivâyetindeki eksiklikler ve hatalar ortaya çıkar. 3. Müstahrec müellifinin farklı rivâyetiyle esas alınan eserdeki hadisin metin veya senedine yapılan ilaveler (müdrec veya güvenilir râvinin ilave ettiği kısımlar) tespit edilir. 4. Esas alınan eserde kusurlu (illetli) rivâyet edilen herhangi bir hadis, müstahrec müellifinin farklı rivâyetiyle bu illetten kurtarılmış olur.

Hadislerin baş tarafından bir kısmı zikredilmek suretiyle sahâbe adına veya hadis metinlerine göre alfabetik olarak düzenlenen eserler etrâf (الاطراف) diye isimlendirilmektedir. Etrâf türü eserler, hadisin baş tarafından tamamını hatırlatan bir kısmını verip, ardından hadisin bütün senedlerini veya belirli bazı kitaplara bağlı kalarak onlarda geçtiği yerlerini bildiren kitaplardır. Bu eserler genellikle bir çeşit müsned özelliği arzeder.

Tam adı Riyâzü’s-sâlihîn min hadîsi seyyidi’l-mürselîn olan eserde 1900 civarında hadis bulunmaktadır. Nevevî, bu kitabıyla âyet ve hadisleri esas alarak fert, aile ve toplum planında uyulması gereken prensipleri ortaya koymayı amaçlamıştır

Kütüb-i sitte’de adı geçen râvilerin hemen hepsini ihtiva eden ilk çalışma Cemmâilî nisbesiyle tanınan Abdülganî b. Abdilvâhid el-Makdisî (ö. 600/1203) tarafından telif edilmiştir. O, el-Kemâl fî esmâi’r-ricâl isimli eserini bu amaçla telif etmiştir. el-Kemâl kendisinden sonraki Kütüb-i sitte râvileriyle ilgili eserlerin temeli olmuş, onu esas alan birçok çalışma yapılmıştır

Zevâidler konularına göre tasnif edilmiş eserlerdir. Zevâid müellifleri çalışmalarına esas aldıkları eserlerdeki rivâyetleri hiçbir ayırıma tâbi tutmazlar. Dolayısıyla bu eserlerde merfû, mevkuf ve maktû’ hadisler bulunduğu gibi sahih, hasen, zayıf ve mevzû rivâyetler de yer almaktadır. Zevâid kitaplarının esas aldıkları eserlerde, muteber hadis kaynaklarında pek rastlanmayan birçok garip ve ilgi çekici bilgiler mevcuttur. Ancak zevâid müellifleri genellikle eserlerinde zikrettikleri hadislerin sıhhat durumları ve râvileri hakkında bilgi verdikleri için, zayıf ve mevzû rivâyetler hakkında da bilgi vermektedirler. Zevâide esas olan eserlerin tamamı senedli hadisler ihtiva etmektedir. Zevâid müellifleri senedsiz eserlere rağbet etmemişlerdir.

Dârekutnî’nin (ö. 385/995) el-İlzâmât ale’s-Sahîhayn isimli eseri de Sahîhayn’da yer almayan yetmiş hadisi bir araya getiren müstedrek türü bir çalışmadır.

Müstahrec ( المستخرج ), Daha önce telif edilen herhangi bir hadis kitabında bulunan hadisleri teker teker ele alarak kitap sahibinin senedinden başka bir senedle rivayet etmek suretiyle meydana getirilen hadis kitabıdır.

Müstahrec türü eserlerin hadisler açısından sağladığı faydalar içerisinde hadislerin bir sonraki nesle aktarımının kolaylığından bahsedilmemektedir.

Kütüb-i sitte ve diğer temel hadis kaynaklarını esas alarak hadis kitabı derleyen ilk alim Beğavi nisbesiyle tanınan Hüseyin b. Mes’üd olmuştur.

Herhangi bir hadis kitabının bir başka hadis eseri veya eserleriyle karşılaştırılıp birincisinin ikincisinden fazla olarak ihtiva ettiği hadisleri bir araya getiren eserlere zevâid kitapları denilmektedir.

Heysemî nisbesiyle tanınan Ali b. Ebî Bekr’in (ö.807/1404) Mecma’u’z- zevâid ve menba’u’l-fevâid adlı kitabıdır.

İthâfü’s-sâdeti’l-mehere Zevaid Kitabı çalışmalarındandır.

Tam adı el-Makâsıdü’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l-ehâdîsi’l-müştehire ale’l-elsine’dir. Sahih, zayıf, hatta mevzû olmakla beraber halk arasında meşhur olan haberlerin bir araya getirilerek derlendiği en önemli kaynaklardan biridir.

Kütüb-i sitte Şerh değil Ravi çalışmasıdır.

El-Müsnedü’l-müstahrec ala Sahihi’l-İmam Müslim Tamamlayıcı nitelikteki eserlerdendir.