HADİS TARİHİ VE USULÜ

Gelişigüzel bir araya getirilen hadisler sınıflandırılmıştır. Tedvîn faaliyeti sürerken tasnif faaliyetleri de başlamıştır. Tasnif faaliyetleri, tedvînin peşinden gelse de arada uzun bir zaman süreci yoktur. Aynı dönemde yaşayan bazı âlimler hadisleri gelişigüzel yazarken bazıları tasnif ederek, gruplandırarak yazmıştır. Bir araya toplanan hadislerin belli bir sistematiğe göre gruplandırılması gereği hissedilmiştir. İslam geleneğinin saflığının bozulabileceği riskini ortadan kaldırmak amacıyla tercih edilmiştir.

Tirmizî, “el-Câmiu’s-sahîh” eserinde sağlam ve sağlam olmayan hadisleri bir araya getirmiş, fakat kendi kanaatine de yer vermiştir. Buhârî, Müslim, İbn Huzeyme ve İmam Mâlik ise kendi kanaatlerine göre sadece sağlam gördükleri hadisleri bir araya getirmişlerdir.

Râvîlerine göre düzenlenmiş olan hadis kitapları “Ale’r-ricâl” olarak adlandırılır. “Ale’l-ebvâb”, konularına göre düzenlenmiş hadis kitaplarına verilden addır. Câmî’ler, Muvatta’lar ve Musannefler de konularına göre düzenlenmiş hadis kitabı türleridir.

Zâide b. Kudâme, tefsirle ilgili rivayetleri bir araya getirenlerdendir. Harâitî, ahlâk ve âdâb kitapları yazmıştır. Ebu Bekr b. Ebû Şeybe, imanla ilgili kitaplar yazmıştır. Abdullah b. el-Mübârek, zühd kitapları yazmıştır. Muhammed b. Eyyûb el-Becelî ise fedâil kitapları kaleme almıştır.

Meğâzî kitapları, Hz. Peygamber’in savaşları ile ilgili rivayetlerden oluşmaktadır. Siyer kitaplarında ise Hz. Peygamber’in hayatı ile ilgili rivayetler bir araya getirilmiştir. Surelerin faziletleri ile ilgili rivayetlere fedail kitaplarında yer verilmiştir. Dünyanın geçiciliği ile ilgili rivayetlere zihd kitaplarında yer verilmiştir. Muvatta’lar ise belli bir bölgenin hadisleri ile ilgilidir.

Ahkâm hadisleri dendiğinde ibadetler, muâmelât ve ukûbât konularındaki hadisler kastedilir. İman da ahkâm konularına dahil edilmektedir. Ahlâk konuları ise fedâil ve edeb başlıkları altında ele alınır.

Nesaî, hicrî üçüncü yüzyılda yazılmış sünenlerin müelliflerinden birindir. Diğerleri ise ilk dönem Sünen müelliflerindendir.

Müsned türü eserlerde, hadisler, hadisin ilk râvîsi olan sahâbîlere göre sıralanmaktadır. Etrâf türünde hadislerin tamamı değil başından bir kısmı yani ucu verilip hadisin farklı isnadlarıyani değişik rivayet kanalları verilir. Ricâl, râvîlerinin hayat hikâyeleri, güvenilir olup olmadıklarına dair yazılan kitaplara verilen addır. Mu‘cem türünde ise hadisler hocalarının ismine göre gruplandırılır.Hakkında hadis olan her konuya yer veren Câmi ise ravilerine göre değil konularına göre düzenlenmiş hadis kitabı türüdür.

Arapça’da müsteşrik, batı dillerinde orientalist isimiyle anılan batılı doğubilimciler tasnif sürecinin olgunluk dönemi eserlerini, hadislerin ilk defa derlendiği tedvin eserleri gibi algılayarak veya kasıtlı olarak öyle göstererek, hadislerin çok geç yazıya geçirildiğini savunmuşlardır. Tedvin ve tasnif iç içe süreçler olsa da bir önceki ünitede gördüğümüz gibi tedvînin başlangıcı kesinlikle tasniften öncedir. Müslüman hadis araştırmacıları tarafından öteden beri eleştirilen bu görüş son dönemlerde batıda yetişmiş bazı hadis araştırmacıları tarafından da eleştirilmeye başlanmıştır.

Tirmizî (ö.279/892), Râmhürmüzî (ö.360/971) gibi hadis âlimleri ve İbnü’n-Nedîm (ö.385/998) gibi biyografi uzmanları, hadisleri ilk tasnif edenlerin listelerini vermektedir.

Tasnif faaliyetinin hicretin ikinci yüzyılının ortalarına gelmeden başladığını tartışma götürmez bir şekilde görürüz. Tasnif işlemleri üçüncü asrın ortalarında olgunluk dönemine ulaşmış, sonlarına kadar devam etmiştir. Dördüncü asırda ise, az da olsa orijinal tasnif eserleri yazılmaya devam etmiştir. İkinci yüzyılın ilk yarısından üçüncü yüzyıl sonlarına kadarki bir buçuk asırdan biraz fazla sürede klasik hadis kitaplarının büyük çoğunluğu yazılmıştır.

Mihne olaylarında en çok direnen, muhalefetin liderliğini temsil eden, dolayısıyla da en çok işkence gören büyük hadisçi ve Hanbelî Mezhebi’nin kurucusu Ahmed b. Hanbel olmuştur.

Hadislerin tasnifinden önceki tedvin sürecinde asıl amacın öncelikli olarak, hadislerin yok olmaktan ve kaybolmaktan korunmasıdır.

Ehlü’s-Sünne, Ehlü’l-Hadîs diye isimlendiren hadisçiler kendilerini İslam toplumunun sünnet çizgisinde devamından sorumlu bir grup olarak görüyorlardı. Gerek yazdıkları müstakil konulu reddiyelerde ve tartışma kitaplarında gerekse çok konulu büyük kitapların ilgili bölümlerinde, iman amel ilişkisi, Allah’ın sıfatları, kader gibi ilmî ve fikrî tartışma konularında Ehlü’l-Bid‘a dedikleri sünnet karşıtlarına ve sünnetten sapanlara karşı, derledikleri ve tasnif ettikleri hadislerle cevaplar vermeyi dahası onların etkinliklerini zayıflatarak Sünnet’in etkinliğini artırmayı

Hadis kitapları, içerdikleri hadislerin sağlam veya zayıf olduklarına göre değil, yazılış ve düzenleniş yöntemlerine göre gruplandırılmışlardır. Bunlardan biri, sağlam ve sağlam olmayan hadisleri bir araya getirmekle birlikte, hadislerin sıhhat durumu hakkında bilgi verenler ve kendi kanaatlerini belirtenler. Tirmizî’nin el-Câmiu’s-sahîh isimli eseri buna örnektir.

Dinin İman ve ahlak gibi ana konularında yazılan ve içinde çok sayıda alt konu içeren kitaplar ele alınacaktır. Bu gruptaki kitapların yukarıdakilerden farkı; yukarıdakiler tek bir konuda iken bu gruptakiler altında birden çok konu bulunan üst konulara dairdir. Örneğin yukarıdaki Ebû Dâvud’un Kitâbu’l-kader’î imanın bir alt konusudur.

Hadis tarihinde hicrî ilk dört asır öncekiler, öncüler dönemi anlamına gelen Mütekaddimûn Dönemi olarak da isimlendirilir.

Ebvâb Arapça’da kapı veya konu başlığı anlamına gelen bâb kelimesinin çoğuludur. Ale’l-ebvâb ifadesi konulara göre demektir.