HADİS TARİHİ VE USULÜ

Abbasîler döneminin hadis tarihi ile ilgili en önemli olaylarından birisi İslam Tarihinde mihne diye bilinen, Me’mûn döneminde 218/833 tarihinde başlayıp 234/849’de Mütevekkil döneminde sona eren uygulamadır. Mihne Arapça’da sınama, imtihan etme, sorgulama, eziyet etme anlamlarına gelir. Dönemin Abbasî halifeleri, başta hadisçiler olmak üzere âlimleri, Mutezile Mezhebi tarafından savunulan Kur’ân’ın yaratılmış olduğu görüşünü benimsemeye zorlamışlar, kabul etmeyenlere, hapsetme dâhil çok değişik işkenceler yapmışlardır. Bu uygulama ilk bakışta Mutezile Mezhebi’nin halifeler üzerindeki etkisiyle bir görüşün empoze edilmesi gibi görünse de arkasında siyasî gerekçeler vardır. Bazı tarihçiler mihne’nin, Sünnî-Şia çatışmasının iç harbe gitme tehlikesine karşı halifelerin Mutezileyi bir denge unsuru olarak kullanmaları stratejisinin sonucu olduğu görüşündedirler. Bazı tarihçiler ise, hadisçilerin ve fakihlerin halk üzerinde çok önemli bir etki gücü kazanmasından rahatsız olan halifelerin kendi otoritesine karşı tehdit oluşturan bu gücün dengelenmesini amaçladığı görüşündedirler.

Ehlü’s-Sünne, Ehlü’l-Hadîs diye isimlendiren hadisçiler kendilerini İslam toplumunun sünnet çizgisinde devamından sorumlu bir grup olarak görüyorlardı. Gerek yazdıkları müstakil konulu reddiyelerde ve tartışma kitaplarında gerekse çok konulu büyük kitapların ilgili bölümlerinde, iman amel ilişkisi, Allah’ın sıfatları, kader gibi ilmî ve fikrî tartışma konularında Ehlü’l-Bid‘a dedikleri sünnet karşıtlarına ve sünnetten sapanlara karşı, derledikleri ve tasnif ettikleri hadislerle cevaplar vermeyi dahası onların etkinliklerini zayıflatarak Sünnet’in etkinliğini artırmayı amaçlamışlardır.

Hadis kitapları, içerdikleri hadislerin sağlam veya zayıf olduklarına göre değil, yazılış ve düzenleniş yöntemlerine göre gruplandırılmışlardır. Bunlar içinde hadislerinin güvenilirliği açısından üç tür kitap vardır:

Hadisleri yok olmaktan kurtarmak için sağlam ve zayıf her türlü hadisi sıhhat durumları hakkında hiçbir bilgi vermeden bir araya getirenler. Hadis kitaplarının çoğunluğu bu gruba girer.

2-Sağlam ve sağlam olmayan hadisleri bir araya getirmekle birlikte, hadislerin sıhhat durumu hakkında bilgi verenler ve kendi kanaatlerini belirtenler. Tirmizî’nin el-Câmiu’s-sahîh isimli eseri buna örnektir.

3-Kendi kanaatlerine göre sadece sağlam gördükleri hadisleri bir araya getirenler. İmam Mâlik’in Muvatta’ı ile Buhârî, Müslim, İbn Huzeyme ve İbn Hıbbân’ın Sahîh’leri bu grup kitaplara örnektir. Bu kitapların hedef kitlesi Müslümanların geneli ile hadis tenkidinde uzman olmayan hadis dışı branşların âlimleridir.

Tasnif dönemi kitaplarının, hadisleri konularına göre gruplandıran türleri şunlardır:

- Tek bir konudaki hadisleri toplayan kitaplar,

- Birden çok alt konu barındıran tekbir ana konuda yazılmış kitaplar,

- Tartışma ve reddiye kitapları,

- Muvatta’lar,

- Sünenler,

- Câmî’ler,

- Musannefler.

Ahlak ve Âdâb Kitapları:
Buhârî’nin el-Edebü’l-müfred isimli ahlâk hadislerini topladığı kitabı bu türün en güzel örneğidir. İbn Ebü’d-Dünyâ (ö.282/894), Harâitî (ö.327/938) ve Süleyman b. Ahmed et-Taberânî (ö.360/971) Mekârimü’l-ahlâk isimli kitaplar yazmışlardır. İbn Ebû Şeybe’nin de Kitabü’l-edeb isimli bir kitabı vardır.

Zühd kitaplarında dünyanın geçiciliğini vurgulayan, dünya hırsının zararlarını anlatan, ibadet, güzel ahlâk ve nefis terbiyesini teşvik eden hadisleri ve seleften gelen rivayetleri bir araya getirmek amaçlanmıştır. Daha sonraları tasavvuf adını alan dînî hareketin dayanakları olan hadisler ve rivayetler ilk defa bu kitaplarda derlenmişlerdir.

Meğâzî Hz. Peygamber’in savaşları, Sîret/Siyer ise, hayatı anlamına gelir. Bu konulardaki hadisleri toplayan kitaplar da aynı isimle anılır. Meğâzî kitaplarında Hz. Peygamber’in savaşları ile ilgili rivayetler, Siyer kitaplarında ise hayatı ile ilgili rivayetler bir araya getirilmiştir. Bunlar da belli bir konudaki hadisleri toplayan kitaplardan sayılabilir. Fakat yaygın olarak yazılmış olmaları ve önemlerine binaen ayrı bir tür sayılabilirler. Bu iki kitap türünden meğâzîler daha önce, siyerler ise daha sonra yazılmışlardır. İbn Şihâb ez-Zührî, İbn İshâk ve Vâkıdî ayrıca Siyer isimli kitaplar yazmışlardır. İslam tarihinde yazılan siyer kitaplarından en meşhuru ve klasik olanı İbn Hişam’ın (ö.218/833) Sîretü İbn Hişâm ismiyle meşhur olan eseridir.

Müsnedler genellikle hicrî üçüncü asır başlarından itibaren yazılmaya başlanmışlardır ve müelliflerinin ismiyle anılırlar. Hadis tarihinde yüz elli civarında müsned türü hadis kitabı yazılmıştır. Bunlardan günümüze ulaşıp basılmış olanları şu müelliflere aittir:
Abdullah b. el-Mübârek (ö.181/797)
Ebu Bekr Abdullah b. Zübeyr b. Îsâ el-Humeydî (ö.219/834)
Ebu’l-Hasen Ali b. Ca‘d el-Cevherî (ö.230/844)
Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebû Şeybe (ö.235/867)
İshak b. Râhûye (ö.238/852)
Halîfe b. Hayyât (ö.240/854)
Ahmed b. Hanbel (ö.241/855)
Abd b. Humeyd (ö.249/863)
Ahmed b. Amr el-Bezzâr (ö.292/904)
Ebû Ya’lâ Ahmed b. Ali el-Mevsılî (ö.307/919)
Muhammed b. Hârûn er-Rûyânî (ö.307/919)
Ebû Avâne Yakub b. İshak el-İsferâyînî (ö.316/928)

Muvatta’ tasnif döneminin günümüze ulaşan ilk belge örneklerinden olması sebebiyle çok önemlidir. İbn Hacer, Muvatta’dan önceki muhaddislerin her konuda ayrı kitaplar yazdıklarını, Muvatta’ın konulara göre tasnif edilmiş hadisleri, sahâbe ve tâbiûn görüşlerini bir araya getiren ilk kitaplardan olduğunu belirtir. Bu içeriğinden dolayı hem hadis, hem de fıkıh kitabı niteliğindedir. Hadis ve fıkıh ilmindeki etkisi ve önemi son derece geniş ve derindir. Sonraki kitaplar ondan büyük ölçüde yararlanarak yazılmışlardır. Örneğin Buharî, Muvatta’da yer alan 300 hadisi Sahih’ine almıştır. İslam tarihinde üzerinde çok sayıda çalışma yapılmış olup günümüzde de önemli bir ilgi odağı olan nâdir kitaplardandır.

Hadislerin tek bir kitap haline getirilmesi söz konusu değildir.

Hadis tarihçisi Talat Koçyiğit Hicri üçüncü yüzyılını “Tasnifin altın çağı” olarak nitelendirmektedir.

Hadisleri bir araya getiren hadis kitapları Konularına ve Ravilerine göre iki ana gruba ayrılır.

Es-Sünenü’l-kübra Sünenler hadis türlerindendir.

Hadisleri, Ravilerine göre gruplandıran hadis kitapları şu üç türdür: Mu’cemler, Müsnedler ve Etraf Kitapları.

Muhammed b. Îsâ et-Tirmizî (ö.279/892), Kitabü’ş-şemâil.

Fedail kitaplarının özelliği belli davranışların, Şahısların, mekânların, zamanların değerli oluşları ve üstünlükleri ile ilgili hadisleri bir araya getirmesidir.

Cami’ isimli eser Ma’mer b. Raşid ve Cami’ye ait günümüze ulaşan en eski hadis kitaplarındandır.

Ehlü’s-Sünne, Ehlü’l-Hadîs diye isimlendiren hadisçiler kendilerini İslam toplumunun sünnet çizgisinde devamından sorumlu bir grup olarak görüyorlardı.Gerek yazdıkları müstakil konulu reddiyelerde ve tartışma kitaplarında gerekse çok konulu büyük kitapların ilgili bölümlerinde, iman amel ilişkisi, Allah’ın sıfatları, kader gibi ilmî ve fikrî tartışma konularında Ehlü’l-Bid‘a dedikleri sünnet karşıtlarına ve sünnetten sapanlara karşı, derledikleri ve tasnif ettikleri hadislerle cevaplar vermeyi dahası onların etkinliklerini zayıflatarak sünnet’in etkinliğini artırmayı amaçlamışlardır.

Hadisleri bir araya getiren hadis kitapları yazılış yöntemlerine göre iki ana gruba ayrılır:
Konularına göre düzenlenmiş olanlar. Bunlara Arapça’da Ale’lebvâb kitaplar denir. Ebvâb Arapça’da kapı veya konu başlığı anlamına gelen bâb kelimesinin çoğuludur. Ale’l-ebvâb ifadesi konulara göre demektir.
Râvîlerine göre düzenlenmiş olanlar. Bunlara Arapça’da Ale’rricâl kitaplar denir. Ricâl, Arapça’da adam, kişi anlamlarına gelen racül kelimesinin çoğuludur. Burada adamdan maksat hadis râvîleridir. Ale’r-ricâl ifadesi râvîlere göre demektir.

Sünen,  Arapça sünnet kelimesinin çoğuludur ve sünnetler anlamına gelir. Sünen kitaplarında Ahkâm hadisleri denilen, fıkhî içerikli hadisler yer alır. Dördüncü asırda yazılan iki meşhur sünen, Dârekutnî diye tanınan Ali b. Ömer’in (ö.385/995) Sünen’i ile Beyhakî diye meşhur olan Ebû Bekir Ahmed b. Huseyn’in (ö.458/1065) büyük sünen anlamına gelen es-Sünenü’lkübrâ isimli kitabıdır.