HADİS TARİHİ VE USULÜ

Bu dönem aşağı yukarı hicri 1. yüzyılın sonlarına kadar devam etmiştir. Yani ilk Müslümanlar olan sahâbe nesli ile onlardan sonra gelen ve tâbiûn denen neslin büyüklerinin yaşadığı dönemdir.

Mut‘a nikâhı, erkekle kadının zamanı belirlenen bir süreye kadar, yani geçici olarak aralarında kıyılan nikâha denir. İslâm’ın ilk yıllarında Hz. Peygamber buna izin vermiş, ancak Hayber’in fethinden sonra kesin olarak yasaklamıştır.

Sened, hadisin, onu rivayet eden kimselerin isimlerinin sırayla zikredildiği kısmıdır. Kullanılan şekliyle, yani her bir râvînin bir önceki râvînin (hocasının) ismini vererek ilk kaynağa varan (muttasıl) şekliyle Müslümanlara has olan sened kullanımı, hadisin güvenilirliğini sağlamak için ortaya çıkarılmıştı.

Tedvînle daha değişik bir durum kastedilmektedir ki bu, hadislerin daha geniş kapsamlı ve bir “kitap/dîvân” içinde toplanmalarıdır. Böyle bir faaliyeti devlet eliyle ilk olarak başlatan kimse, Halîfe Ömer b. Abdülazîz (halifeliği h. 99-101) olmuştu.

Hadisler ilk olarak tesbit döneminde yazıya aktarılmıştır.

Başta sahâbîler olmak üzere ilk Müslümanlar, hadislerin aslına uygun bir şekilde öğrenim ve öğretimi için gereken titizliği göstermiş ve bunun için başlıca şu çarelere başvurmuşlardır: 1. Hadis rivayetini azaltma; 2. Hadis rivayet edenden şahit isteme; 3. Hadis rivayet edene yemin ettirme; 4.Hadisi Kur’ân-ı Kerîm’le ve önceden bildikleri hadislerle karşılaştırma; 5. Hadisi ilk duyan kimseden almaya çalışma; 6. Hadisin râvilerini inceleme.

Tedvîn Dönemi, daha önce değişik yazı malzemelerine kaydedilerek veya ezberlenerek koruma altına alınmış olan hadislerin kitaplar (dîvânlar) içinde toplandığı dönemdir ve hicrî 1. asrın sonlarından 2. asrın 1. veya 2. Çeyreğine kadar süren bir zaman dilimini içine alır. Bu dönemde yazılan eserlerden hiçbiri günümüze ulaşmamıştır. Muhammed Hamîdullah, ilk dönemlerin yazma eserlerinin hemen hemen hepsinin Bağdad’ın Moğollar tarafından istilası esnasında tahrip edildiğini kaydeder.

Hadisler önce yazılı ve sözlü olarak koruma ve kayıt altına alınmaya çalışılmış (tesbît), sonra bunlar belli kitaplar içinde bir ayaya toplanmış (tedvîn), ardından da bu kitaplardaki hadislerin sınıflandırılması (tasnîf) yoluna gidilmiştir.

Sa‘îd b. Zeyd, hadis rivayetinden kaçınan ilk Müslümanlardan ve aşere-i mübeşşere’dendir ve neredeyse hiç hadis rivayet etmediği nakledilmektedir. Ebû Hüreyre, Abdullah b. Ömer, Enes b. Mâlik ve Hz. Âişe ise en çok hadis rivayet eden sahâbîlerdendir.

Medine’nin yerlisi Müslümanlara “ensâr” denir. “Er-Rıhle fî talebi’l-hadîs”, hadis öğrenimi için yapılan yolculuk demektir. “Mut‘a nikâhı”, erkekle kadının zamanı belirlenen bir süreye kadar, yani geçici olarak aralarında kıyılan nikâha denir. “Mütekaddimûn”, hadis tarihinde bu faaliyetlerin sürdürüldüğü dönem demektir. “Sened” ise hadisin, onu rivayet eden kimselerin isimlerinin sırayla zikredildiği kısmıdır.

Abdullah b. Amr b. el-Âs, Hz. Peygamber’den bizzat duymuş olduğu hadislerden bir sahîfe meydana getirmiş ve ona “es-Sahîfetu’s-sâdıka” adını vermiştir. Enes b. Mâlik, on yıl Hz. Peygamber’in hizmetinde bulunmuş ve ondan duyup yazdığı, sonra da huzurunda okuduğu bazı kitaplara yani yazılı evraka sahipti. Mısır kökenli bir sahâbî ve Hz. Peygamber’in azâdlısı olan Ebû Râfi de Hz. Peygamber’den hadis yazımı için izin istemiş ve kendisine izin verilmişti. Hz. Ali’nin, içinde bazı hadislerin yazılı olduğu bir sahîfesi vardı ve bunu, kılıcına takılı olarak yanında taşırdı. Ömer b. Abdülazîz ise Medîne valisine gönderdiği meşhur mektubunda, Amr b. Hazm’dan rivayet edilen sadakât hadîslerini özellikle zikretmiş ve onların istinsah edilmesini istemişti.

Tesbît, sabitleme, kaydetme, bağlama, sağlama alma anlamlarına gelir. Bu dönemde hadislerin sözlü ve yazılı olarak öğretilmesi, öğrenilmesi, halk arasında yayılması, böylece hafızalarda ve değişik yazı malzemeleri üzerine kaydedilip koruma altına alınması söz konusudur. Bu dönem aşağı yukarı hicri 1. yüzyılın sonlarına kadar devam etmiştir.

Genel olarak ilim öğrenme veöğretmenin önemine dikkat çekmiş ve bunlara teşvikte bulunmuştur. Hz. Peygamber’in bu konudaki adislerinden öğreniyoruz ki, ilim öğrenmek her Müslüman’a farzdır. Kişi üstünlüğünü ilmiyle sürdürebilir. Geriye bırakılan faydalı ilim, ölümünden sonra insanın amel defterinin açık kalmasına sebep olan üç şeyden biridir. İnsan ilim öğrenme yolunda olduğu sürece Allah yolunda demektir.

Mevcut hadis kitaplarında yüzden fazla hanım sahâbînin naklettiği hadislere rastlanmaktadır. Bunların arasında fazla hadis rivayetleriyle Ümmü Habîbe, Hafsa bt. Ömer, Esma bt. Ümeys, Esma bt. Ebû Bekir, Ümmü Hâni ve Ümmü Atıyye öne çıkmaktadırlar. En çok sayıda hadis Ebu Hureyre tarafından rivayet edilmiştir.

Sahâbîler Hz. Peygamber’in vefatından sonra her yerde ve her fırsatta
doğal olarak ondan bahsetmiş, onun söz ve işlerini nakletmeye çalışmışlardı. Onların içinde, Abdullah b. Abbas ve Ebû Hüreyre gibi, kendisini sadece bu işe verenler vardı. Ebû Hüreyre, Abdullah b. Ömer ve Enes b. Mâlik’den sonra, 2210 hadis rivayetiyle 4. sırayı Hz. Âişe alır. Muhammed bin Sîrîn 7 sahibi fakihten biri değildir.