HADİS TARİHİ VE USULÜ

Yapılan araştırmalar ve mevcut veriler, B seçeneğinde de belirtildiği üzere hicri ikinci ve üçüncü yüzyıllarda mütevâtir kavramının ilk defa kullanıldığını göstermektedir. İlk asırlarda bu kavramın kullanıldığını gösteren herhangi bir bilgi yoktur.

Tespit edilebildiği kadarıyla mütevâtirin çeşitlerinden bahseden ilk âlim, D seçeneğindeki İsa b. Ebân’dır (ö. 221/835).

Mütevâtir konusuyla ilgili şimdiye kadar yapılan en geniş çalışma, E seçeneğindeki Muhammed b. Caʻfer el-Kettânî’nin (ö. 1345/1929) “Nazmü’l-mütenâsir mine’l-hadîsi’l-mütevâtir” adlı eseridir.

Mutezile ve B seçeneğinde adı geçen Hâricîler dışında, A, C, D ve E seçeneklerinde bahsi geçen mezheplerde dahil olmak üzere bütün Ehl-i sünnet mezhepleri ister yakîn isterse zan ifade etsin âhâd haberle amel etmenin zarureti konusunda hemfikirdirler.

Zayıf hadis çeşitlerinin sayısı konusunda farklı rakamlar verilmiştir. İbn Hibbân, zayıf hadisin C seçeneğinde verilen 49 çeşit olduğunu belirtmiştir. İbnü’s-Salâh 42 ve Münâvî 81 çeşit zayıf hadis olduğunu belirtmiştir.

Soruda tanımı yapılan hadis, D seçeneğindeki Muzaʻaf hadistir. A seçeneğinde Garîb, herhangi bir yönden farklılık gösteren veya tek kalan hadis demektir. B seçeneğindeki Ferd, senedinin bir veya birkaç yerinde (tabakasında) râvî sayısı bire düşen hadis demektir. C seçeneğindeki Azîz, her nesilde (tabakada) en az iki râvî tarafından rivayet edilmiş olan hadis demektir. E seçeneğindeki Muennen, senedindeki iki veya daha çok râvî arasında bulunan hadistir.

Soruda bahsi geçen kitabın yazarı C seçeneğindeki Nâsıruddîn el-Elbânî’dir. Nâsıruddîn el-Elbânî, kendince zayıf saydığı Ebû Davûd’un Sünen’inde bulunan hadislere dair “Zaʻîfü Sünen-i Ebû Davûd” adlı kitabı yazmıştır.

Soruda bahsi geçen sözü söyleyen kişi A seçeneğindeki Abdülkerim b. Ebü’l-Avcâ’dır. Abdülkerim b. Ebü’l-Avcâ (ö. 160/776), Halife Mehdî zamanında hadis uydurduğu tespit edildiği için asılmak üzereyken bu sözleri söylemiştir.

Soruda bahsi geçen hadisi uyduran kişi D seçeneğindeki Gıyâs b. İbrahim’dir. Gıyâs b. İbrahim, Halife Mehdî’ nin yanına bir iş için girdiği zaman onun güvercin uçurduğunu ve yarıştırdığını görünce “Ok, deve, at ve kuş yarışlarından başkası için, yarış tertip etmek suretiyle ödül alınmaz”hadisini uydurmuştur. Halife Mehdî, bu sözden memnun olmuş ve Gıyâs b. İbrahim’e hatırı sayılır miktarda para vermiştir. Daha sonra hadisin makbul şeklinin aslında bulunmayan “kuş” kelimesini, Gıyâs b. İbrahim’in kendisinin ilave ettiğini anlayınca “Senin şu kafan varya, tam bir yalancı kafasıdır” diyerek onu huzurunda kovmuş ve hadis uydurmaya sebep olduğu için de güvercinlerin kesilmesini emretmiştir.

“el-Mevzûʻât”, E seçeneğinde adı geçen Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin (ö. 597/1201) uydurma olduğu tespit edilen 1850 haberi fıkıh konularına göre bir araya getirdiği eserdir.

Sahihlik ve güvenilirlik açısından en üst düzey hadisler mütevatir hadislerdir. Âhâd hadis veya haber-i vâhid, mütevâtir dışındaki sahih, hasen ve zayıf bütün hadis çeşitlerini konu alır. Ahad hadisler mütevatir hadislerden sonra ikinci sırada güvenilir hadislerdir. Üçüncü sırada ise zayıf hadisler vardır. Sahih ve hasen hadis için aranan şartlardan birini ya da birkaçını taşımayan hadislere zayıf hadis denir. Son sırada ise Mevzü hadisler vardır. Aslında mevzû Hz. Peygamber adına tamamen uydurulduğu için hadis bile değildir. Şekil açısından bir sened ve metni olması ve gerçek hadismiş gibi sunulması nedeniyle böyle bir isimlendirme almıştır.

Yukarıda tanımı verilmiş olan hadisler mütevatir hadisler olarak ifade edilmektedir. Mevzü hadisler güvenilir olmayan uydurulmuş hadislere denir. Hasen hadis sahih hadis özellikleri taşıyan ancak ravilerden bir ya da birkaçının zapt sıfatı bulunmayan hadislere denir. Merdüd hadisler ise sahih hadis özelliklerinden bir ya da birkaçını taşımayan, zayıf hadislerdir. Haber-I Vahid hadis ise mütevatir olmayan hadislere denir.

Hadisin kalabalık bir topluluk tarafından rivayet edilmesi ve bu topluluğun her nesilde tevatür sayısının altına düşmemesi gerekir. Bu kalabalığın yalan üzerine birleşmelerinin aklen ve adeten mümkün olmaması bir diğer şarttır. Haberi nakleden kişilerin o haberi bizzat kaynağından işitmeleri veya olayı kendi gözleriyle görmeleri gerekmektedir. E seçeneğinde verilen tanım ise haber-I vahid hadis tanımıdır.

Soruda verilen paragraf bize ma’nevi mütevatiri anlatmaktadır. Ma’nevi mütevatir râvîlerin, aralarında müşterek bir nokta olan çeşitli hükümleri veya bilgileri ayrı ayrı lafızlarla nakletmeleri şeklinde meydana gelen ortak manaya denir. Değişik lafızlarda ortak olarak bulunan aynı mananın rivayet edilmesidir.

Bir hadise zayıf hükmünü verirken isnadı ve metni ayrı ayrı değerlendirme lüzumu vardır. Çünkü isnadı zayıf olan bir hadisin metni başka senedlerle sahih olarak gelebilmektedir.

Sahih ve hasen hadis için aranan şartlardan birini ya da birkaçını taşımayan hadislere zayıf hadis denir. Birçok çeşit zayıf hadis vardır. Hicri üçüncü asırda merdüd, metrük, münker, sakim gibi kullanımlar zayıf hadisi nitelemek için kullanırdı. Ancak soruda tanımı verilen kavram zayıf olup olmadığı konusunda görüş birliği bulunmayan hadisleri nitelemek için kullanılan muza’af kavramıdır.

Er – Risale adlı eser imam Şafii’nin ünlü eseridir.

Müslümanlığın kısa süre içinde yayılması bazı kesimlerin maddi manevi zarara uğramasına neden olmuştur. Bu kişilerce uydurma hadisler ortaya atıldığı bilinmektedir. Hadisin Müslümanlar nazarında değerinin yüksek olması ilk dönemlerden beri çeşitli hadislerin uydurulmasına neden olmuştur. Ayrıca kendi ırk ve mezhebini üstün, düşman gördüklerini ise kötü göstermek isteyenlerin de hadis uydurdukları bilinmektedir. Bazı cahil Müslümanlar ise İslam’a hizmet ettikleri düşüncesiyle hadis uydurmuşlardır. Ancak başlıca gerekçeler içinde Arap dilini bilmiyor olmanın bir hadis uydurma gerekçesi olduğuna dair bir bilgi bulunmamaktadır.

İslam alemine özgü olan isnad sistemi hadis tarihi içinde ortaya çıkan özel bir sorgulama sistemidir. Bu sistem içinde uydurma hadislerin ortaya çıkarılması için hadis senetleri tenkid süzgecinden geçirilir ayrıca hadis metinleri incelenir. Hadis uyduran ravilerin ortaya çıkarılması için yapılan incelemeler cerh ve ta’dil ilminin gelişmesini sağlamıştır. Bir başka önlem ise İslam alimlerinin mevzü hadisleri bir araya getirdiği eserler ortaya koymasıdır. Bu eserlerin genel adı el mevzü’at’tır. Hadis ilmi oldukça geniş ve derin bir çalışma alanı olarak her Müslümana öğretilmesi pratik bir uygulama değildir.

Hadis usulü ilminin gayesi, bir haberin Hz. Peygamber’e ait olup olmadığını tespit etmeye yarayan kuralları belirlemektir.