HADİS TARİHİ VE USULÜ

Hadis ( الحديث ) kelimesi, Arapça tahdîs ( التحديث ) mastarının ismi olup sözlük anlamı; “haber verme”, “anlatılan, haber verilen husus”, “haber” ve “söz” demektir. Çoğulu ehâdîs ( الاحاديث ) şeklindedir. Hadis ilminde, Hz. Peygamber’den gelen haber/haberler anlamına gelir.

Hadis ilmi ile ilgilenenler tarihte değişik unvanlarla anılmışlardır. Hadis öğrenen öğrencilere, hadis ilminde yolun başında olanlara Tâlib denir. Talep eden isteyen anlamındadır. Hadis âlimleri için genel olarak çoğunlukla Muhaddis veya Hâfız tabiri kullanılır. Hadis ilminde daha ileri düzeyleri ifade etmek için İmâm, Huccetü’l-İslâm, Şeyhu’l-İslâm, Emîrü’lmü’min’în fi’l-hadîs gibi unvanlar da kullanılmıştır.

Meğâzî, Şemâil, Siyer ve Delâil Hz. peygamberimizi konu edinen ilimlerlerdendir. Şemâil ( الشمائل ): Peygamberimizin fiziksel özellikleriyle yani dış görünüşüyle ve ahlâkî vasıflarıyla ilgilenir, o konudaki verileri, bilgileri toplar ve değerlendirir.

Hatîb el-Bağdâdî diye tanınan büyük hadis âlimi Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Hatîb el-Bağdâdî’nin (ö.463/1071) el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye isimli eseri. İsminden anlaşılacağı üzere müellif bu kitabı rivayet ilimlerinde yeterli bir kitap ortaya koyma amacıyla yazmıştır. A seçeneğinde belirtilen Hatîb el-Bağdâdî Mütekaddimûn Dönemi Hadis Usûlü Kitaplarındandır. B, C, D  şıklarında ki kitaplar Müteahhirûn Dönemi Hadis Usûlü Kitaplarındandır. E seçeneği çeldirici olarak konulmuştur.

İlel ( علل ), Arapça sebep, hastalık ve kusur anlamlarına gelen illet  (علة) kelimesinin çoğuludur. Hadis ilminde illet, ilk bakışta sahih görünen hadislerde ancak derin bilgi ve tecrübe sahibi hadis uzmanlarının görebileceği gizli kusur anlamına gelir. Bu tür gizli kusur taşıyan hadislere Muallel veya Ma‘lûl Hadis denir. İlelü’l-Hadîs İlmi hadislerdeki bu tür gizli ve fark edilmesi zor kusurlarla ilgilenen bunları bulmayı ve düzeltmeyi amaçlayan bir ilim dalıdır.

Hadisler arasındaki ihtilâfın giderilmesinde dört temel yöntem vardır: Cem‘ ve te’lîf, Nesh, Tercih ve Tevakkuf’dur.

Hadis İlminde bir hadisin farklı isnad zincirleriyle gelen her bir kanalına tarîk ( طريق ) veya vech ( الوجه ) de denir. Tarîk Arapçada yol demektir. Çoğulu turuk’dur.

Tedrîbü’r-râvî İbnü’s-Salâh’ın Ulûmü’l-hadîs’ine Dayanarak Yazılan bir kitaptır.

Beyân/Tebyîn: Peygamber’in kendisine indirilen kitabı, ümmetine açıklaması, onları ihtilaf ettikleri konularda aydınlatmasıdır. Bir âyet-i kerîmede Allah, Peygamberine şöyle demektedir: “Sana zikri (Kur’an’ı) insanlara, kendilerine indirileni açıklaman için indirdik.” (Nahl, 16/44. Ayrıca bkz. Nahl, 64.) Bu âyetlerde geçen açıklama görevi sadece sözlü açıklamaları değil; yaşayarak, örnek olarak, Kur’an hükümlerinin toplumda yaşanmasını sağlayarak açığa çıkmasını sağlamayı da kapsar. Çünkü b-y-n kökünün Arapça’daki temel anlamı açığa çıkmak veya çıkarmaktır.

Herhangi bir hadisin ilk kaynağından hadis kitabı yazarına gelinceye kadar kimler tarafından nakledildiğini gösteren bu zincirler, hadisin dayanakları, doğruluğunun belgeleri niteliğindedir. Yani hadis havada ve boşlukta değil, bu zincirle ilk kaynağına, Hz. Peygamber’e bağlanmakta ve dayandırılmaktadır. Hadis ilminde, başında senedi yani isnad zinciri zikredilmeyen hadislere Muallâk Hadis denir. Muallâk kelimesinin anlamı, yere veya sağlam bir zemine dayanmayan, boşlukta, havada asılı duran demektir. Bu zincirler hadisin sağlam bir zemine dayandığının göstergesidir.

Senedi olmayan bir hadisin, sözün sahibine ait olup olmadığını, yani uydurma olup olmadığını bilme imkânı yoktur. Hadislerin başındaki senedler bu işlevleri yanında aynı zamanda hadisin geçirdiği tarihsel süreci de yansıtırlar. Hadislerin başına râvî zincirlerinin eklenmesi hadis âlimlerinin titizlikleri ve gayretleri sonucu gerçekleşmiştir. Bu Müslümanlara özgü bir uygulamadır. Çünkü böyle bir uygulamaya dünya tarihinde başka bir uygarlık ve toplumda rastlanmaz. Hadisçiler bunun farkındadırlar. Hadis kaynakları “İsnad bu ümmete özgüdür” ifadesini sıkça tekrar ederler. İsnâdın başka toplumlarda da kullanıldığı şeklindeki iddialar dayanaktan yoksundur ve örnek olarak gösterilen uygulamalar yaygın ve sistematik değil, münferid ve istisnâ kabilindendir. İsnâd sistemi, hadis nakleden, öğreten, hadis kitabı yazan kişilerin, bu hadisi kimden aldığını belirtmesi zorunluluğu üzerine kurulmuştur.

Hadis İlmi ve hadisle ilgili faaliyetler rivâyet ve dirâyet olmak üzere ikiye ayrılır. Rivayet daha çok hadis öğrenme, nakletme, derleme, hadisleri içeren kitaplar telif etme gibi faaliyetlerini kapsar.

Hadis âlimleri tarafından yazılan ilk müstakil Hadis Usûlü kitapları hicrî üçüncü asra aittir. Bunlardan Ali b. el-Medînî’nin (ö.234/848) Ulûmü’lhadîs’i ve Muhammed b. Abdullah b. Abdülhakem’in (ö.268/882) Ma‘rifetü ulûmi’l-hadîs ve kemmiyyeti ecnâsihâ isimli eserleri günümüze ulaşmamıştır. Bu eserlerin varlığından, başka kaynaklar vasıtasıyla haberdar olmaktayız. Günümüze ulaşan ilk Hadis Usûlü kitabı, Râmhürmüzî’nin (ö.360-971) el- Muhaddisü’l-fâsıl’ıdır.

İbnü’s-Salâh’ın Ulûmü’l Hadîs’ine dayanarak yazılan kitaplar şu şekilde sıralanmaktadır:
Nevevî (ö.676/1277), Ulûmü’l-hadîs’i önce el-İrşâd adıyla ihtisâr etmiş yani kısaltmış, sonra bunu da tekrar ikinci defa kısaltarak et-Takrîb ve’tteysîr li-ehâdîsi’l-beşîr ve’n-nezîr ismini vermiştir.
İbn Kesîr diye tanınan Ebu’l-Fidâ Imâdüddîn İsmâîl b. Kesîr (ö.774/1372) İbnü’s-Salâh’ın Mukaddime’sini İhtisâru Ulûmi’l-hadîs adıyla özetlemiş, noksan gördüğü bazı konularda ilaveler yapmıştır.
Büyük hadis âlimi İbn Hacer el-Askalânî (ö.852/1448), İbnü’s-Salâh’ın kitabını Nuhbetü’l-fiker fî mustalahı ehli’l-eser adıyla kısaltmıştır.
Zeynüddîn el-Irâkî (ö.806-1403) İbnü’s-Salâh’ın Ulûmü’l-hadîs’ini kolay ezberlenebilmesi için Elfiyye tarzında bin iki beyitte şiir halinde özetlemiştir.
Celalüddîn es-Suyûtî (ö.911/1505-6) de İbnü’s-Salâh’ın Ulûmü’lhadîs’ini Elfiyye adıyla nazma, yani bin beyitlik bir şiire çevirmiştir.
Yine Suyûtî, Nevevî’nin et-Takrîb’ini, Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n- Nevevî adıyla şerh etmiştir.

Cerh ve ta‘dîlin kurallarını ilk defa derli toplu yazılı hale getiren hicrî sekizinci yüzyılda yaşayan Tacüddîn es-Sübkî’dir (ö.771-1398). Tabakâtü’şşâfiyyeti’l- kübrâ isimli kitabında “Cerh Ta‘dîl Kaideleri” başlığı altında konuyu ele alır. Bu konuda önemli müstakil kitaplardan birisi Hindistanlı Muhammed Abdulhayy el-Leknevî’nin (ö.1304/1886) er-Ref‘u ve’t-tekmîl fi’l-cerhi ve’t-ta‘dîl isimli kitabıdır.

Hadisler arasındaki ihtilâfın giderilmesinde dört temel yöntem vardır: Bu yöntemlerden nesh; Arapça’da yok etmek, ortadan kaldırmak, nakletmek anlamlarına gelir. İslâmî ilimlerde nesh’in tanımı: “Şer’î bir hükmün daha sonra gelen şer’î bir delille kaldırılması” şeklindedir. Yürürlükten kaldırılan önceki hükme mensûh, öncekini yürürlükten kaldıran sonraki hükme nâsih denir. Nesh konusu değişik problemleri olan geniş bir konudur. Detaylarında âlimler arasında tartışmalar vardır. Sadece hadis ilmini değil, tefsir ve fıkıh ilmini de ilgilendirir. Hadiste nesh konusu muhaddisler tarafından müstakil kitapların yazıldığı çok önemli bir konudur. Bu nedenle hadis ilminin alt dalı sayılabilir. Fakat İhtilâfü’l-hadîs ilmi içinde değerlendirilmesi daha doğrudur.

Esbâbü’l-Vürûd geliş, ortaya çıkış sebepleri anlamına gelir. Tekili Sebebü’l-Vürûd’dur. Bu ilim dalı hadislerin söyleniş sebepleri, hangi ortamlarda, ne amaçla söylendiklerini araştırır. Bu ilim dalı çok önemli olmakla birlikte yeterince gelişmemiş ve fazla kitap yazılmamıştır. Bu konuda ilk müstakil kitabı Ömer b. İbrâhîm el-Ukberî’nin (ö.387/997) yazdığı kaynaklarda belirtilmekteyse de günümüze ulaşamamıştır. Bu konuda yazılıp günümüze ulaşan iki önemli eser vardır:
-Süyûtî’nin, el-Lüma’ fî esbâbi vürûdi’l-hadis’i. Doksan sekiz hadisin fıkıh konularına göre tertip edilmiş şekilde vürud sebeplerini içermektedir.
- İbn Hamza el-Hüseynî’nin (ö.1120/1708) el-Beyân ve’t-ta’rîf fî esbâbi vürûdi’l-hadîs isimli eseridir. 1154 hadisin vürûd sebebi geçmiş kaynaklardan derlenmiştir. Hadisler alfabetik olarak sıralanmaktadır.

Hadislerin gerçekten Hz. Peygamber’e ait olup olmadığını araştıran hadis tenkitçiliği, insanoğlunun haberlerin doğruluğunu belirlemek için şimdiye kadar bulabildiği ve kullandığı üç evrensel yöntemi kullanır:
-Haberi verenin, haber verdiği olaya tanık olup olmadığının, doğru algılama konusunda bir engel bulunup bulunmadığının, haberi doğru olarak aktarmasını engelleyecek herhangi bir neden, engel veya kusur bulunup bulunmadığının araştırılması.
- Haberin başka kaynaklardan te’kîdi, yani aynı haberi veren başka kaynaklar olup olmadığının araştırılması, varsa ikisinin karşılaştırılması. Hadislerin bütün farklı rivayet kanallarının ve zincirlerinin araştırılması, bir araya toplanması, karşılaştırılması ve bir bütün olarak değerlendirilmesi.
- Her hangi bir hadis, akla, Kur’an’a, İslâm Dini’nin genel ilkelerine, İslâm âlimlerinin icmâ’sına, Hz. Peygamber’in yaygın ve meşhur bir sünnetine, kesin bilimsel verilere, kesin tarihsel gerçeklere aykırı ise, çok sayıda kişiyi ilgilendiren bir konuda sadece bir kişi rivayette bulunuyorsa kabul edilmemiştir. Bu üçüncü tür tenkit yöntemi, İslâm Tarihi’nin çok erken dönemlerinden beri uygulanmıştır.

Hadis İlmi, geçmişte Şer’î İlimler veya Naklî İlimler diye isimlendirilen, günümüzde ise İslamî İlimler denilen ilim grubunun bir alt dalıdır. İslâm Dini’ni konu edinen Naklî/Şer’î İlimler, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelam, Tasavvuf’tur. Bu ilimler İslam Dini’nin temel iki kaynağı olan Kur’an ve Hz. Peygamber’in sünnetine yani uygulamalarına dayanırlar.

Sünnet’in, Hadis İlmi’ndeki anlamı ise, Hz. Peygamberin (Allah’ın selâmı üzerine olsun) sözleri, davranışları ve onaylarıdır. Yani onun yolu ve hayat tarzı, sürekli ve devamlı davranışlarıdır. Bu anlamıyla sünnet terimi, “Allah Elçisinin Sünneti” anlamına gelen ifadesinin kısaltılmış şeklidir. Sünnet, Hz. Peygamber’den gelmesi bakımından üçe ayrılır:
Kavlî Sünnet: Hz. Peygamber’in sözleridir.
Fiilî Sünnet: Hz. Peygamber’in filleri ve davranışlarıdır.
Takrîrî Sünnet: Hz. Peygamber’in huzurunda veya bilgisi dâhilinde olmak şartıyla, sahâbe tarafından söylenen sözleri ve yapılan davranışları onaylaması veya karşı çıkmamasıdır. Bu üçüncü şıkkın sünnet olmasının gerekçesi, Hz. Peygamber’in Allah tarafından kendisine verilen ileriki satırlarda ele alacağımız görevleri gereği, dînî açıdan uygun olmayan ya da Allah’ın yasakladığı söz ve eylemleri onaylamayacağı veya böyle durumlar karşısında sessiz kalmayacağıdır.