Mütevâtir, Âhâd, Zayıf ve Mevzû Hadisler

Hadis usulü ilminin gayesi, bir haberin Hz. Peygamber’e (s.a.v.) ait olup olmadığını
tespit etmeye yarayan kuralları belirlemek ve ilgili haberlere bunları
uygulamaktır.

Allah Resûlü’nün hadislerinin güvenilirlik açısından zirvesi mütevâtir hadis, en alt düzeyi ise mevzû hadistir.

Hadis terimi olarak mütevâtir şöyle tanımlanmıştır: “Yalan bir haberi rivayet etme hususunda birleşmeleri aklın ve âdetin kabul etmeyeceği kadar kalabalık râvîler topluluğunun kendileri gibi bir topluluktan alıp naklettikleri, görülen ve duyulan (his ve müşahedeye dayalı) bir olayla ilgili hadislerdir”.

Mütevâtir hadis için başlıca üç şart gerekmektedir: 1. Hadisin kalabalık bir topluluk tarafından rivayet edilmesi ve bu topluluğun her nesilde tevatür sayısının altına düşmemesi. 2. Bu kalabalığın yalan üzerine birleşmelerinin aklen ve âdeten mümkün olmaması. 3. Haberi nakleden kişilerin o haberi bizzat kaynağından işitmeleri veya olayı
kendi gözleriyle görmeleri.

Bir hadisin mütevâtir olması için önerilen en düşük sayı dörttür.

Tespit edilebildiği kadarıyla mütevâtirin çeşitlerinden bahseden ilk âlim İsa
b. Ebân’dır (ö. 221/835).

Bütün rivayetlerinde lafızları aynı olan yani, Hz. Peygamber’in ağzından
çıktığı şekilde bize ulaşan hadislerdir.

Râvîlerin, aralarında müşterek bir nokta olan çeşitli hükümleri veya bilgileri
ayrı ayrı lafızlarla nakletmeleri şeklinde meydana gelen ortak manaya denir.

Bu görüşü benimseyen âlimler, aklî melekeleri yerinde olan bir kimsenin dinî konulardaki mütevâtir haberi inkâr etmesinin kendisini küfre götüreceğini söylemişlerdir. Zira mütevâtir hadisi inkâr, Peygamber’i yalanlamak veya ona karşı gelmek demektir.

Mütevâtir hadisler konusunda ilk eser yazan Suyûtî’dir (ö. 911/1505).

Haberu’l-vâhid, bir kişinin diğer bir kişiden rivayet ettiği haber demektir.

Haberu’l-âhâd, birden fazla kişinin rivayet ettiği haber anlamına gelir.

İmam Şafii yukarıdaki örneği haber-i vâhidle amel edilebileceğini kanıtlamak için delil olarak göstermiştir.

Ömer b. el-Hattâb, ateşperestler (mecûsî) hakkında nasıl bir hüküm verileceğini bilemeyince Abdurrahmân b. Avf, Hz. Peygamber’in “Mecûsîlere de Ehl-i kitâbın hükmünü uygulayın” hadisini söylemişti. Hz. Ömer, bu hadise dayanarak Ehl-i kitaptan aldığı cizyenin aynısını mecûsîlerden de almıştır (Şâfiî, er-Risâle, 430-431).

Sahih ve hasen hadis için aranan şartlardan birini ya da birkaçını taşımayan
hadislere zayıf hadis denir.

Zayıf hadisin çok çeşitli olmasının nedenleri arasında şunlar sayılabilir: 1.
Râvînin tenkid edilmesindeki sebeplerin farklılığı 2. Senedde râvî düşmesinin
az veya çok olması 3. Râvî eksikliğinin senedin değişik yerlerinde olması 4.
Hadisin metnindeki kusurun onun sahihliğine zarar verme derecesindeki
değişiklikler.

Söylemediği veya yapmadığı halde Hz.Peygamber’e -sallellahu aleyhi ve
sellem- nispet edilen söz ve işlerle ilgili haberdir.

Bu tür bir habere hadîs denmesinin sebebi, uydurma da olsa, şeklen bir sened ve metne sahib olması ile uyduranın onun hadîs olduğunu iddia etmesidir.

Yöneticilere yaranmak yahut halkın ilgisini çekerek onlardan maddi menfaat elde etme için de hadis uydurulduğu görülmektedir. Bu hususta kâss القاص)ّ -çoğulu kussâs) denen hikâyeci vaizler çok etkili olmuşlardır. Onların uydurduğu bu tür haberler halk arasında kolaylıkla yayılma imkânı bulmuş, onların zihniyetini etkilemiş ve böylece büyük zararlar vermişlerdir.