HADİS TARİHİ VE USULÜ - Deneme Sınavı - 9

Mukayese,  Bir hadisin farklı rivâyetlerinin bir araya getirilip birbirleriyle karşılaştırılması demek olan mukayese, o hadisin sıhhat derecesinin tesbitinde olduğu gibi râvî veya râvîlerinin zabt seviyelerinin belirlenmesinde de son derece önemlidir.
Kullanımı Hz. Peygamber ve sahâbeye dayanan bu usûl, zamanla geliştirilerek esaslı bir yöntem haline gelmiştir. İbnü’l-Mübârek,“Hadis(ler)inin sahîh olmasını istersen onları birbiriyle mukayese et” sözüyle; İmam şâfiî de haber-i vâhid’in delil olma şartlarını sıralarken “râvî, hadis hâfızlarının rivâyet etmiş olduğu bir hadisi nakledecekse, rivâyeti onlarınkine uygun olmalıdır. Rivâyetlerin bir araya toplanıp birbirleriyle karşılaştırılması sayesinde sahîh olanlar olmayanlardan, zayıf râvîler hıfzı güçlü olanlardan ayrılır” ifadesiyle buna dikkat çekmiştir.
Şu’be, Süfyân b. Uyeyne, Yahya el-Kattân ve İbn Mehdî gibi ünlü hadis imamları, râvî ve rivâyetler hakkında hüküm verirken bu usûlü sıkça kullanmışlardır.

Bir hadisi belli esaslara uyarak öğrenmeye tahammül, onu ezberden veya bir kitaptan usulüne uygun olarak rivâyet etmeye ise edâ denir. İkisi birlikte tahammülü’l-ilm kavramıyla ifade edilir. Edâ siğası veya rivâyet lafzı, hadisin hocadan hangi metotla alındığını ifade eden terimlerdir.

Halife Ömer b. Abdülazîz Medine Valisi Ebû Bekir b. Muhammed b. Hazm’a (ö. 120/738) bir mektup göndererek Hz. Peygamber’in hadislerinin, sünnetlerinin ve Amra bint Abdurrahman’ın rivâyetlerinin araştırılması ve toplanması tâlimatını vermişti. Böylece resmî hadis tedvîni başlamış ve bu durum yazılı hadis metinlerinin çoğalmasına vesile olmuştu.

Semâ’ ve  Kırâat,  İcâzet, Münâvele ve Mükâtebe  hadis öğrenme ve öğretim yöntemidir. Hadisleri yazdıran hocanın (mümlî) söylediklerini yazan öğrenciye  müstemlî denir.

Hadislerin muhafaza ve naklinde yazmaktan çok ezberlemeye önem verilmesi, hadislerı şifahî olarak nakletmek ve hadislerin genellikle müzakere yoluyla hâfızalarda korunması birinci asırda kullanılmış bir yöntemdir. Hadis âliminin belirli şartlar dahilinde bütün veya bir kısım rivâyetlerini öğrencisinin rivâyet etmesine izin vermesi icâzettir. Semâ’ ve Kırâat Metotlarını birinci asır sonunda ikinci asır başlangıcınden itibaren uygulanmaya başlanmıştır.

Bunların dışında yazının bıçak gibi keskin bir aletle kazınması ve mürekkebin ıslak parmak veya bez parçasıyla silinmesine ısrarla karşı çıkılmıştır. Çünkü yazılı metinler ehil olmayan kişilerce hatalı olarak da düzeltilebilir. Yani kişi doğru bir metni yanlış anlayıp ya da okuyup düzeltiyorum diye bozabilir. Bu nedenle yapılan düzeltmelerin düzeltilen kısmın eski halinin okunmasını engellemeyecek şekilde yapılması gerekir. Ayrıca kazıma ve silme yöntemi kağıdı da tahrip ettiğinden kitapların gereksiz yere yıpranmasına yol açmaktadır. Bu nedenle düzeltmelerde yukarıda belirtilen yöntemler önerilmiştir.

Hadis rivâyetinin sona ermesiyle “Nakil Dönemi” olarak da isimlendirilebilecek olan bir dönem başlamıştır. V. (XI.) ve VI. (XII.) asırlarda medrese ve dârülhadislerin kurulması sonrasında hadislerin rivâyeti değil hadis kitaplarının nakli ve okunması söz konusu olmuştur.

Hadis için yapılan yolculukların en yoğun olduğu dönem II-IV. (VIII-X.) yüzyıllar olmuştur. V. (XI.) yüzyılda medreselerin, VI. (XII.) asırda ise dârülhadislerin kurulmasıyla hadis için yapılan yolculuklar önemli ölçüde sona ermiştir.

Hadis âlimlerinin çoğu “bir şeyi bir kimseye sunmak, göstermek” mânasındaki arz terimini kırâatla eş anlamlı olarak kullanmışlardır. Talebeye hadisleri yazdıran hocaya mümlî, onun söylediklerini yazan öğrenciye müstemlî, hadis hocasının (şeyh) hadislerini okuması semâ, semâ’ ve kırâat olmaksızın hadis âliminin belirli şartlar dahilinde bütün veya bir kısım rivâyetlerini öğrencisinin rivâyet etmesine izin vermesi icazettir.

Râvî tabakaları denildiğinde daha çok rivâyet asırları olarak bilinen ilk üç asırdaki râvîler anlaşılır. Hadis tarihinde ilk dönem veya mütekaddimûn dönemi denilen bu asırlarda yaşamış beş râvî tabakası vardır. Her biri kendi dönemi açısından hadis rivâyetinde büyük bir öneme sahip olan bu tabakalar arasında ilk üç tabaka daha önemli, birinci tabaka çok daha önemlidir.

Sahâbe kelimesi, sözlükte bir arada bulunmak, dost ve arkadaş olmak anlamına gelen suhbet kökünden türetilmiş bir isim-i mensûb olup sahâbî kelimesinin çoğuludur.

Bir kimsenin sahâbî olup olmadığı şu dört yoldan biriyle belirlenir: 1. Tevâtür: Aralarında ilk dört halîfenin de (hulefâ-i râşidîn) bulunduğu dünyada cennetle müjdelenmiş on sahâbî (aşere-i mübeşşere) başta olmak üzere, önde gelen birçok sahâbînin sahâbîliği tevâtür ile sabittir. 2. Şöhret: Dımâm b. Sa’lebe ve Ukkâşe b. Mihsan gibilerin sahâbilikleri, tevâtür derecesinde olmasa bile, sahâbî olduklarına dair yaygın/meşhur bilgiye dayanır. 3. Şâhitlik: Meşhûr bir sahâbî’nin başka birinin sahâbî olduğuna dair şahitlik etmesi demektir. Hamâme ed-Devsî’nin sahâbîliği Ebû Mûsa elEş’arî’nin şahitliği ile sabittir. 4. İkrâr: Âdil bir kimsenin, kendisinin sahâbî olduğunu söylemesidir. Ancak böyle bir ikrarın dikkate alınabilmesi için ikrarda bulunan kişinin en geç hicrî 110 tarihinde ölmüş olması gerekir.

İslâm bilginleri, bakış açılarına göre bu konuda farklı sıralamalar yapmışlarsa da, en uygun ve kapsayıcı gözüken sıralama şöyledir: Hür erkeklerden Hz. Ebû Bekr, hür hanımlardan Hz. Hatice, çocuk ve gençlerden Hz. Ali, âzadlı kölelerden Zeyd b. Hârise ve kölelerden Bilâl-i Habeşî ilk müslüman sahâbîlerdir. önemlidir.

Konuya genel ve özel diye iki açıdan bakmak mümkündür: Sahâbe genelinde en son vefat eden kişi 110/728 yılında Mekke’de vefat eden Ebu’t-Tufeyl Âmir b. Vâsile el-Leysî’dir.

Sözlükte, uymak, peşinden gitmek, tâbi olmak anlamına gelen teb’ (تبع ( kökünden ism-i fâil olan tâbi’ (التابع) (kelimesinin çoğuludur. Hadis ilminde, mümin olarak bir veya daha fazla sahâbi ile karşılaşan ve müslüman olarak ölen kimseye tâbiî (التابعي ) denir. Hz. Peygamber’in vefatı ile birlikte 174 başlayan ve sahâbeden sonra hadis rivâyetinde en önemli tabaka olan tâbiîn neslinin değer ve faziletine işaret eden bazı âyet ve hadisler mevcuttur.

Sahâbede olduğu gibi tâbiîn de kendi içinde büyük tâbiîler, orta yaşlı tâbiîler, genç tâbiîler diye üç alt tabakaya ayrılır.

Tâbîin döneminin sonu, hicrî 150 civarıdır. Bu nesilden ilk vefat eden Ma’mer b. Yezîd (ö. 30/650), son vefat eden Halef b. Halîfe’dir (ö. 180/796).

Sözlükte mertlik, yiğitlik, insanlık, olgunluk ve iffet gibi anlamlara gelir. Istılahta, onurlu yaşama, genel ahlâk ve âdâba uyma ve dinin hoş gördüğü geleneklere saygılı gösterme olgunluğudur.

Zabtın Unsurları 1. Teyakkuz (التيقظ( Dikkat ve uyanıklık anlamına gelen teyakkuz, râvînin rivâyetlerini iyi bilmesi, tanıması ve başkalarının rivâyetlerinden ayırdedebilme dikkatini göstermesidir. Dalgınlık râvînin rivâyetlerini karıştırmasına veya başkasının hadislerini kabullenip kendisininmiş gibi rivâyet etmesine yol açar
2. Hıfz (الحفظ( Hıfz, râvînin ezberleme güç ve yeteneği, hadisi tam ve sağlam bir şekilde ezberleyip aklında tutma kabiliyeti demektir. Râvînin çokça yanılması, hata yapması, şâz ve münker hadisler rivâyet etmesi, hafızasının sağlam olmadığını veya rivâyetlerini iyi ezberlemediğini gösterir. Hadis münekkidleri, 179 her râvînin birer insan olarak hata yapma ve yanılma payı bulunduğunu göz ardı etmemekle birlikte, rivâyetlerinde hata ve yanılgıları ağır basan râvîlerin hadislerini terk etmişlerdir. 3. Kitabı Korumak (الكتاب ضبط ( Râvînin, hadislerinin yazılı bulunduğu asl denilen kitabını, uğrayabileceği değişiklik ve sokuşturmalara karşı koruyup her türlü şüpheden uzak tutması anlamına gelen kitap zabtı, gerek hadislerin sahihliğini tesbitte gerekse hafızadan kaynaklanan yanılmalarda ve diğer râvîlerle olan rivâyet ihtilaflarının belirlenip giderilmesinde çok önemlidir. 4. Mana ile Rivâyette Lâfızların Anlamını Bilmek Hadisi lâfzı değil de, manası ile rivâyet eden râvî, mana ile rivâyet şartlarına sahip olmalıdır. Hadis rivâyetinde aslolan, mümkün olduğunca lâfızlarına bağlı kalmaktır. Bununla birlikte aynı lâfızlarla rivâyet etme imkânı bulamayan râvî, hadisin anlamını bozabilecek lâfızları bilmesi gerekir. Aksi takdirde farkında olmadan ciddi anlam kaymalarına yol açılabilir; haramı helâl, helâli de harama dönüşebilir.

İslâm coğrafyasının genişlemesi, sahâbenin değişik bölgelere dağılmış bulunması ise hadislerin Kur’an gibi tek kitap haline getirilmesine engel teşkil etmiştir. Bu durumda muhaddisler hadiste yapılabilecek tashîf ve tahrifleri, Arap yazısından kaynaklanan diğer hataları önlemek için bazı tedbirler almayı gerekli görmüşlerdir. Arap yazısının yazılı metinlerden doğrudan nakil yapmak için yetersiz olduğu bu dönemde muhaddisler, hadislerin hatasız naklini temin etmek amacıyla D seçeneğinde verilen I. ve III. tedbirleri almışlardır. II. ve IV. maddede bahsedilen uygulamalar ise bu dönemde alınmış tedbirlerden değildir. Bu dönemde hadislerin doğru yazılımı için herhangi bir okul kurulmamıştır. Hadis öğrenmek için yapılan yolculuklarda engellenmemiş hatta hadis talebeleri hadisleri bizzat hocadan almak için yorucu yolculuklara çıkmışlardır.