HADİS TARİHİ VE USULÜ - Deneme Sınavı - 25

Arapça’da münker, yadırganan, karşı çıkılan, reddedilen, benimsenmeyen, tepki ile karşılanan, hoş görülmeyen, doğru bulunmayan gibi anlamlara gelir. Ma‘rûf ise münkerin zıt anlamlısıdır. Yani doğru bulunan, benimsenen, kabul gören demektir. Hadis ilminde ise zayıf bir râvînin kendisinden daha iyi durumda olan râvîye aykırı bir şekilde rivayet ettiği hadîs demektir.

Mütevâtir hadîs, başından sonuna kadar her tabakada, yalan söylemek üzere anlaşmaları aklen ve âdeten mümkün olmayacak kadar çok râvînin rivayet ettiği hadîstir. Haber-i vâhid ise, herhangi bir tabakada râvî sayısı, mutevatir hadîsin râvî sayısına ulaşamayan hadîstir. Buna göre her tabakada râvî sayısı üç-dört olan bir hadîs de haber-i vâhiddir. Hadis usûlünün asıl konusu bu tür hadislerdir.Bunlar da Hz. Peygamber’e ait olup olmama ihtimaline göre başlıca iki kısmaayrılırlar: Makbûl Hadisler, Merdûd Hadisler. Hz. Peygamber’e ait olmaihtimali fazla olan hadislere makbûl, az olanlara ise merdûd denilir.

Sahîh hadîs, en meşhur tarifine göre, senedinin başından sonuna kadar sika (adâlet ve zabt sahibi) râvînin sika râvîden rivayet ettiği, şâzz ve muallel olmayan hadîstir. Bu tarife göre sahih hadisin dört özelliği bulunmaktadır: Râvîlerinin sika olması, râvîleri arasında kopukluk olmamasıyani senedin muttasıl olması, şâzz yani diğer sika râvîlerin rivayetlerine aykırı olmaması ve muallel yani sahihliğine zarar verecek gizli bir kusurunun olmaması.

Munkatı’ Arapçada, kesik ve kopuk anlamına gelir. Hadis ilminde, senedinde sahabeden sonra bir veya peş peşe olmayarak, birkaç râvî atlanmış olan hadîse denir. Senedde ismi verilmeden “bir adam”, “bir kadın”, “bir hoca” gibi kapalı bir ifadeyle yani mübhem olarak zikredilen râvî de atlanmış sayılır. Bu ıstılah ilk zamanlarda, senedinde râvî düşmesi bulunan her hadis için kullanılmaktaydı.

Müdelles Arapça’da alaca karanlık anlamına gelen d-l-s kökünden gelir. Karartılmış, kusuru gizlenmiş, üzeri örtülmüş gibi anlamlara gelir. Hadis ilminde, bir kusuru veya ekseriya hoş görülmeyen bir özelliği gizlenerek onun bulunmadığını zannettirecek şekilde rivayet edilmiş olan hadîs demektir. Hadisi bu şekilde rivayet etmeye ise tedlîs denir. Gizlenmek istenen kusur, senedde bir râvî atlanmış olduğu halde bunu belli etmemeye çalışma şeklinde olabilir. Buna tedlîsü’l-isnâd denir. Gizlenmek istenen husus, hocanın meşhurluğu veya zayıflığı ise bu duruma da tedlîsü’ş-şuyûh denir. Seneddeki zayıf bir râvîyi gizlemek şeklindeki tedlîsü’l-isnad ise şiddetle kınanmış ve bunu yapan râvîler adalet yönünden cerh edilmişlerdir. Tedlis yaptığı görülen râvînin, sika olsa da,  kesinlik ifade etmeyen ifadeler kullanarak yaptığı rivayetler munkatı’, dolayısıyla zayıf sayılmıştır.

Muallel kelimesi Arapça’da hasta, kusurlu, sakat, özürlü gibi olumsuz anlamlar taşır. Hadis ilminde, ancak işin uzmanı âlimlerin fark edebileceği ve sahihliğe zarar veren gizli bir kusuru (illeti) bulunan hadîse denir. Bu hadislerde, mevkûf olanın merfû, munkatı’/mürsel olanın muttasıl olarak veya bunların tersi şeklinde, yahut merfû ve mevkûfların ya da farklı merfûların birbirleriyle karıştırılarak rivayetleri gibi kusurlar bulunabilmektedir.

Yüce Allah’a, Kur’an olmayarak nispet edilen söz ve işle ilgili hadis demektir. Kudsî hadîs yerine rabbânî hadîs veya ilâhî hadîs de denir.

Başka bir hadise veya dinen makbul bir delile/bilgiye zıt olan, çelişen hadise denir. Gerçekten Hz. Peygamber’e ait bir hadis ile kesin olan diğer dini deliller ve bilgiler arasında gerçekte bir zıtlık mümkün değildir. Çünkü Hz. Peygamber kesin ve geçerli olan dînî bilgilerle çelişen şeyler söylemez. Dolayısıyla böyle bir durum varsa bunun bir izahı olmalıdır. Böyle bir durumda başlıca dört ihtimalden biri söz konusu olabilir: Nesh, Tercîh, Te’vîl, Tevakkuf.

Muttasıl, Arapça’da bağlı, bitişik, devamlı, kopuk olmayan anlamlarına gelir. Hadis ilminde ise, senedinde başından sonuna kadar râvî düşmesi bulunmayan, isnad zinciri kesintisiz olarak devam eden hadîs demektir. Buna göre merfû, mevkuf ve maktû hadisler muttasıl olabilir. Ancak maktu muttasıl tamlaması yerine senedi muttasıl olan maktû ifadesi kullanılır. Çünkü maktu muttasıl ifadesi kesik bitişik gibi çelişik bir mana taşır. Senedinde hangi türden olursa olsun herhangi bir kopukluk ve kesinti olmayan bütün hadisler muttasıldır.

Haber-i vâhid, mütevâtir olmayan hadis demektir. Başka bir ifade ile hadisler mütevâtir olup olmama bakımından ikiye ayrılırlar: 1- Mütevâtir hadisler. 2- Haber-i vâhid olan  hadisler. Hadislerin büyük kısmı bu tür haberlerden oluşur. Haber-i vâhid olan hadisler kendi içinde meşhûr, azîz, ferd ve ğarîb şeklinde kısımlara ayrılırlar.

Hz.Peygamber’e  kesintisiz bir senedle nispet edilen hadise denir. Hâkim en Nîsâbûrî’in yaptığı bu tanım, terimin en meşhur tanımıdır. Bu terimi farklı şekilde tanımlayan âlimler de vardır. İbn Abdilber’e göre musned -senedi ister muttasıl, ister munkatı’ olsun- Hz.Peygamber’e nisbet edilen hadis demektir. Bu terimi el-Hatibu’l-Bağdadi ise, senedinde râvî düşmesi bulunmayan hadis olarak tanımlamıştır.

Sahih hadis, en meşhur tarifine göre, senedinin başından sonuna kadar sika (adâlet ve zabt sahibi) ravinin sika raviden rivayet ettiği, şazz ve muallel olmayan hadistir. Bu tarife göre sahih hadisin dört özelliği bulunmaktadır: Ravilerinin sika olması, ravileri arasında kopukluk olmaması yani senedin muttasıl olması, şâzz yani diğer sika ravilerin rivayetlerine aykırı olmaması ve muallel yani sahihliğine zarar verecek gizli bir kusurunun olmaması. Diğer taraftan herhangi bir hadisin bu özellikleri taşıyıp taşımaması gerektiği konusunda ihtilaflar söz konusu olmuştur. Bazı hadisler bazı alimlere göre sahih sayılırken bazılarına göre böyle kabul edilmemiştir.

Sahihlik niteliğini, zikredilen özellikler kendisinde bizzat bulunmadığı için, başka bir hadisin desteğiyle kazanan hadistir. Sahih hadis tanımındaki sahihlik özelliklerini bizzat taşıyan hadislere Sahih li zatihi denir. Hasen li zatihi ise hasenlik özelliklerini taşıyan hadislere denir. Müttufekun aleyh üzerinde ittifak edilmiş hadistir. Muallel hadis ise sahihliğine zarar verecek herhangi gizli bir kusurun bulunmaması anlamına gelir.

Sahihliği tartışmalı olan zayıf hadislere merdüd hadis denmektedir. Farklı özelliklere adlandırılmış birçok merdüd hadis türü bulunmaktadır. Mürsel, Maklüb, Mu’dal ve Müdelles merdüd hadislerdendir. Mevküf ise tam tersi kaynağı itibariyle sahabeye dayandırılan hadislere denmektedir.

Sahih hadislerin taşıması gereken özellikleri taşımayan zayıf hadislere merdüd hadisler denmektedir. Seçeneklerde verilen merdüd hadis örneklerinden metrük Arapça terk edilmiş anlamına gelmektedir.

Hadisler, makbûl veya merdûd olma durumları dışındaki bazı özelliklerine göre de isimlendirilmişlerdir. Bunlardan bir tanesi metnin özelliklerine göre yapılan sınıflandırmadır. Bu sınıflandırma kutsi, merfü, mevküf, maktü, muhkem, muhtelufu’l hadis şeklinde olmak üzere altı ayrı biçimde gerçekleşmektedir. Seçeneklerde verilen muttasıl seçeneği ise senedin özelliklerine göre yapılan sınıflandırmalardan biridir.

Haber-i vâhid, mütevâtir olmayan hadis demektir. Başka bir ifade ile hadisler mütevâtir olup olmama bakımından ikiye ayrılırlar: 1- Mütevâtir hadisler. 2- Haber-i vâhid olan hadisler. Hadislerin büyük kısmı bu tür haberlerden oluşur. Haber-i vâhid olan hadisler kendi içinde meşhûr, azîz, ferd ve ğarîb şeklinde kısımlara ayrılırlar. Muennen ise senedin özelliklerine göre yapılan sınıflandırmalardan biridir.

Sened ve metninin ortak özelliklerine göre yapılan sınıflandırmalar Müsned, Müdrec, Musahhaf ve Muharref ve Mütabi – Şahid şeklinde 4 kısma ayrılmaktadır. Muttasıl hadis ise senedin özelliklerine göre değerlendirilen hadisler başlığı altında yer almaktadır.

Doğru yanıt Merdüd hadisler olacaktır. Merdüd hadisler zayıf hadislerdir. Mu’dal, Müdelles, Mu’allet, Mürsel, Munkatı’, Mu’allak, Muzdarib, Maklüb, Şazz-Mahfüz, Münker-Ma’rüf, Metrük gibi çeşitleri bulunmaktadır.

Doğru yanıt Kutsi hadis olacaktır. Metnin özelliklerine göre yapılan sınıflandırmalardan biri olan kutsi hadis Yüce Allah’a, Kur’an olmayarak nispet edilen söz ve işle ilgili hadis anlamına gelir. Soruda ifade edildiği gibi Rabbani veya ilahi hadis de denmektedir.