HADİS TARİHİ VE USULÜ - Deneme Sınavı - 19

Müslümanlığın kısa süre içinde yayılması bazı kesimlerin maddi manevi zarara uğramasına neden olmuştur. Bu kişilerce uydurma hadisler ortaya atıldığı bilinmektedir. Hadisin Müslümanlar nazarında değerinin yüksek olması ilk dönemlerden beri çeşitli hadislerin uydurulmasına neden olmuştur. Ayrıca kendi ırk ve mezhebini üstün, düşman gördüklerini ise kötü göstermek isteyenlerin de hadis uydurdukları bilinmektedir. Bazı cahil Müslümanlar ise İslam’a hizmet ettikleri düşüncesiyle hadis uydurmuşlardır. Ancak başlıca gerekçeler içinde Arap dilini bilmiyor olmanın bir hadis uydurma gerekçesi olduğuna dair bir bilgi bulunmamaktadır.

İslam alemine özgü olan isnad sistemi hadis tarihi içinde ortaya çıkan özel bir sorgulama sistemidir. Bu sistem içinde uydurma hadislerin ortaya çıkarılması için hadis senetleri tenkid süzgecinden geçirilir ayrıca hadis metinleri incelenir. Hadis uyduran ravilerin ortaya çıkarılması için yapılan incelemeler cerh ve ta’dil ilminin gelişmesini sağlamıştır. Bir başka önlem ise İslam alimlerinin mevzü hadisleri bir araya getirdiği eserler ortaya koymasıdır. Bu eserlerin genel adı el mevzü’at’tır. Hadis ilmi oldukça geniş ve derin bir çalışma alanı olarak her Müslümana öğretilmesi pratik bir uygulama olmayacaktır.

Hadis usulü ilminin gayesi, bir haberin Hz. Peygamber’e ait olup olmadığını tespit etmeye yarayan kuralları belirlemek ve ilgili haberlere bunları uygulamaktır. Hz. Peygamber’den sonraki nesiller, günümüze gelene kadar bu konuda olağan üstü çalışmalar yapmışlar ve ellerinden gelen her türlü fedakârlığa katlanmışlardır. Allah Resûlü’nün hadislerinin güvenilirlik açısından zirvesi mütevâtir hadis, en alt düzeyi ise mevzû hadistir. Aslında mevzû Hz. Peygamber adına tamamen uydurulduğu için hadis bile değildir. Şekil açısından bir sened ve metni olması ve gerçek hadismiş gibi sunulması nedeniyle böyle bir isimlendirme almıştır. .

Tanımından da anlaşılacağı üzere mütevâtir hadis için başlıca üç şart gerekmektedir: Hadisin kalabalık bir topluluk tarafından rivayet edilmesi ve bu topluluğun her nesilde tevatür sayısının altına düşmemesi. Bu kalabalığın yalan üzerine birleşmelerinin aklen ve âdeten mümkün olmaması. Haberi nakleden kişilerin o haberi bizzat kaynağından işitmeleri veya olayı kendi gözleriyle görmeleri.

Bütün rivayetlerinde lafızları aynı olan yani, Hz. Peygamber’in ağzından çıktığı şekilde bize ulaşan hadislerdir. Mütevâtir, mutlak olarak zikredildiğinde lafzî olan anlaşılır. Hz. Peygamber’in hadisleri içerisinde lafzî mütevâtirin ne kadar olduğu tartışmalı bir konudur.

En genel anlamıyla haber-i vâhid, mütevâtir haberin şartlarını taşımayan veya mütevâtir seviyesine ulaşmayan haber olarak tanımlanmıştır. Buna göre senedin herhangi bir yerinde ya da tamamında tek bir râvînin bir râvîden rivayet ettiği hadis, haber-i vâhiddir. Aynı şekilde haber-i vâhidin bazı tabakalarda râvî sayısı ve diğer özellikleri bakımından mütevâtir haber niteliklerini taşıması, o haberi âhad olmaktan çıkarmaz ve mütevâtir yapmaz. Başka bir ifadeyle âhad haber, bazı tabakalarda mütevâtirin şartlarını taşısa da her tabakada bu gerçekleşmediği için yine haber-i vahiddir. Dolayısıyla senedin herhangi bir halkasında ravi sayısı teke düşen ferd ve ğarîb hadisler de; en fazla râvî içeren meşhûr ve müstefîz hadisler de haber-i vâhid kategorisi içindedirler.

Zayıf hadisin çok çeşitli olmasının nedenleri arasında şunlar sayılabilir: Râvînin tenkid edilmesindeki sebeplerin farklılığı. Senedde râvî düşmesinin az veya çok olması. Râvî eksikliğinin senedin değişik yerlerinde olması. Hadisin metnindeki kusurun onun sahihliğine zarar verme derecesindeki değişiklikler.

Zayıf bir hadisin birden çok senedle rivayet edilerek zayıflıktan çıkması için iki şart ileri sürülmüştür: Hadisteki zayıflık aşırı cerh sebeplerine dayanmamalı yani hadisin zayıflığı şiddetli olmamalıdır yada takviye eden diğer senedler (tarîk) kuvvet bakımından takviye edilen senedle ya aynı seviyede veya daha üstün
Olmalıdır.

Hadis tarihinde görülen uydurma sebeplerinin başlıcaları şunlardır: İslâm Düşmanlığı, Irk ve Mezhep Yanlılığı, Maddi Yarar Elde Etme Hırsı ve son olarak İslâm’a Hizmet Arzusu.

Hadis uydurmanın başlıca iki yöntemi olmuştur: Uyduranın bizzat kendisinin düzmesi veya başkasının sözünü alıp hadis diye ortaya sürme. Bu usullerden ikincisinde bilhassa filozof, sufi, tabip ve hakîmlerin sözlerinden istifade edildiği görülmektedir.

Râvînin hadisi rivayet ederken içinde bulunduğu ortam da hadisin uydurulduğuna işaret edebilir. Ayrıca râvînin rivayet ettiği hadisi kendisinden aldığını söylediği hocadan öğrenme zamanı olarak verdiği tarihin imkânsız olması da bazen hadisin uydurulduğuna işaret edebilir. Metinde görülen dil ve özellikle de, mana bozuklukları ile ölçüsüz ifadeler onun uydurulmuş olduğuna işaret edebilir. Metnin kesinleşmiş bazı bilgilere, meselâ Kur’an-ı Kerîm ve meşhur sünnetin verilerine, akl-ı selîme, kesinleşmiş tarihi ve tecrübî bilgilere, bir yorumu yapılamayacak şekilde, aykırı olması da uydurma belirtisidir. belli bazı konularda olması da onun uydurma olduğunu gösterebilir. Şöyle ki, yapılan araştırmalar bazı konulardaki bütün hadislerin asılsız olduğunu ortaya koymuştur.

Hadis rivayet edene bunu kimden aldığını sormakla başlayan ve sonraları sadece İslam ümmetine özel bir isnad sisteminin ortaya çıkmasına sebep olan uygulama, hicrî ilk üç asırda hadis uydurmacılığına karşı alınmış en önemli -tedbirlerden birisini oluşturur. İslam âlimleri, isnad sistemi uygulamasıyla hadislerin senedlerini tenkid süzgecinden geçirmenin yanı sıra metinlerini de incelemeyi ihmal etmemişlerdir. Bu arada sahabe asrından itibaren büyük cerh ve ta‘dîl otoriteleri yetişmiş ve bunlar rivayetine vakıf oldukları şahısları takip etmiş, araştırmış, güvenilirliklerini tespit ve ilan etmişlerdir. Bunun neticesinde hadis uyduran râvîlerin tanınmasını sağlayan cerh ve ta‘dîl ilmi adında hadis ilminin müstakil bir dalı oluşmuştur.

Mütevâtir sözlükte, araya zaman girmekle beraber kesintiye uğramaksızın,
devam etmek, birbiri ardınca gelmek anlamındaki v-t-r kökünden gelmektedir. Bir hadis terimi olarak mütevâtir şöyle tanımlanmıştır: “Yalan bir haberi rivayet etme hususunda birleşmeleri aklın ve âdetin kabul
etmeyeceği kadar kalabalık râvîler topluluğunun kendileri gibi bir topluluktan alıp naklettikleri, görülen ve duyulan (his ve müşahedeye dayalı) bir olayla ilgili

Tanımından da anlaşılacağı üzere mütevâtir hadis için başlıca üç şart gerekmektedir: 1. Hadisin kalabalık bir topluluk tarafından rivayet edilmesi
ve bu topluluğun her nesilde tevatür sayısının altına düşmemesi. 2. Bu kalabalığın yalan üzerine birleşmelerinin aklen ve âdeten mümkün olmaması. 3. Haberi nakleden kişilerin o haberi bizzat kaynağından işitmeleri veya olayı kendi gözleriyle görmeleri.

Suyûtî, bir hadisin mütevâtir kabul edilebilmesi için her nesilde râvî sayısının en az on olması gerektiği görüşündedir

Haber-i vâhidle amel edilmemesi gerektiğini savunan Mutezile mezhebidir.

Ebû Dâvud amellerin fazileti hakkında zayıf hadisle amel edilebileceğini düşümektedir.

Mevzû haberlere hadis denmesinin sebebi uyduranın onun hadis olduğu iddiası ile şeklen bir sened ve metninin olmasıdır.

el-Esrâru’l-merfû‘a adlı eserin yazarı Ali el-Kârî’dir.

Bütün rivayetlerinde lafızları aynı olan yani, Hz. Peygamber’in ağzından çıktığı şekilde bize ulaşan hadislere Lafzî Mütevâtir