HADİS TARİHİ VE USULÜ - Deneme Sınavı - 16

“Hadis tahsili için yolculuk yapmayandan olgunluk bekleme” sözü hadis öğreniminde hadisi ehlinden almaya çalışmanın gerekliliğine vurgu yapmaktadır. Öğrendiğiyle amel etmek, manalarını öğrenmedikçe başka âyetlere geçilmemesi demektir.  İlmî ve tedricî bir metod takip etmek, hadis okumalarının belli bir program dâhilinde bir sıraya göre sabırla sürdürülmesidir. Hadis usûlüne önem vermek demek, öğrencinin önce kendi diliyle yazılmış, kolayca okunup anlaşılabilir bir-iki hadis usûlü kitabı okuması, daha sonra temel usûl kaynağı niteliğindeki Arapça klasik hadis usûlü eserlerini mütalâa etmesidir. İhlâs ise dadis öğrencisinin öncelikle Allah rızasını kazanmaya yönelik samimi bir niyetle ve karşılığını yalnızca Allah’tan bekleyerek ilim tahsiline baş-laması, bunun dışında para, makam ve şöhret gibi hiçbir dünyevî menfaati amaç edinmemesidir.

Hz. Peygamber, Medîne’ye hicret ettikten sonra yaptığı ilk iş, bir mescid inşa etmek olmuştur. Mescid-i Nebevî olarak bilinen bu mescid, sadece bir ibadet yeri değil, başta eğitim-öğretimolmak üzere, idarî, hukukî ve askerî işler olmak üzere İslâm ve müslümanlarla ilgili her türlü konunun konuşulup tartışıldığı ve karar bağlandığı çok amaçlı bir merkez olarak kullanılıyordu. Bu yapısıyla Mescid-i Nebevî, İslâm’ın ilk kurumsal binası olmak yanında ilk örgün eğitim kurumu niteliği taşır. Hz. Peygamber, ashâbı ile birlikte burada sık sık ilim ve sohbet meclisleri oluşturur; gerekli gördüğünde onları toplar ve çeşitli konularda bilgilendirirdi. Özellikle sabah namazından sonra halkalar halinde mescidde oturur, Kur’an okur, dinin farzlarını ve sünnetlerini öğrenmeye çalışırlardı.

Hz. Peygamber, Medîne’ye hicret ettikten sonra yaptığı ilk iş, bir mescid inşa etmek olmuştur. Mescid-i Nebevî olarak bilinen bu mescid, sadece bir ibadet yeri değil, başta eğitim-öğretim olmak üzere, idarî, hukukî ve askerî işler olmak üzere İslâm ve müslümanlarla ilgili her türlü konunun konuşulup tartışıldığı ve karar bağlandığı çok amaçlı bir merkez olarak kullanılıyordu. Bu yapısıyla Mescid-i Nebevî, İslâm’ın ilk kurumsal binası olmak yanında ilk örgün eğitim kurumu niteliği taşır. Hz. Peygamber, ashâbı ile birlikte burada sık sık ilim ve sohbet meclisleri oluşturur; gerekli gördüğünde onları toplar ve çeşitli konularda bilgilendirirdi. Özellikle sabah namazından sonra halkalar halinde mescidde oturur, Kur’an okur, dinin farzlarını ve sünnetlerini öğrenmeye çalışırlardı.

Tâbiûn ve Etbâu’t-tâbiûn dönemi, Hz. Peygamber’in vefatıyla başlayıp hicrî 220 yılı civarına kadar devam eden oldukça uzun bir süreyi kapsar. Sahâbe ile tâbiûnda olduğu gibi tâbiûn da etbâu’t-tâbiîn ile iç içe yaşayan iki farklı kuşaktır.

Eski adı Yesrib iken Hz. Peygamber’in hicretiyle birlikte yeniden imar ve inşa edilerek bir medeniyet merkezi haline dönüşen ve Medîne adını alan bu şehir, genel anlamda İslam’ın ilk merkezidir. Hicretten hemen sonra Hz. Peygamber’in burada inşa ettiği Mescid-i Nebevî (Peygamber Mescidi), bir ibadethane olmanın ötesinde İslâm’da ilk eğitim-öğretim müessesesi olarak tarihe geçmiştir.

Fetihten sonra ilim ve kültür faaliyetlerini organize etmek üzere vahyin beşiği olan Mekke’ye muallim olarak gönderilen Muaz b. Cebel, buradaki müslümanlara gerekli dini bilgileri öğretti. Daha sonra İbn Abbas, Hz. Ali’nin şehit edilmesinin akabinde Mekke’ye yerleşti ve ömrünün geri kalan kısmını burada öğrenci yetiştirerek geçirdi. Ayrıca Abdullah b. Sâib, Hâlid b. Esîd, İkrime b. Ebû Cehîl, el-Hakem b. el-‘Âs, Osman b. Talha gibi birçokları Mekkeli sahâbî râvîler arasında sayılır. Mücâhid b. Cebr, Atâ b. Ebû Rabâh, Amr b. Dînâr ve İbrahim b. Meysere gibi şahıslar da sahâbîlerin yetiştirdiği önde gelen Mekkeli tâbiîler arasında yer alır.

Şam’a Dımaşk da denir. Hz. Peygamber zamanında fetih hazırlıkları yapılan Şam, Hz. Ebû Bekir döneminde fethedildikten sonra, fetih ordusundaki ashabın büyük bir kısmı buraya yerleşti. Daha sonra Hz. Ömer, buradaki müslümanları din konusunda aydınlatmak üzere Muâz b. Cebel, Ubâde b. Sâmit, Ebu’d-Derdâ ve Abdurrahman b. Ğanem gibi birçok ünlü sahâbîyi öğretmen veya başka bir görevli olarak Şam’a gönderdi. İslâm tarihinde önemli olaylara sahne olan Şâm bölgesi, Tâbiûn dönemi ve sonrasında da pek çok muhaddis, fakîh ve kurrânın yetiştiği bir ilim merkezi olarak kaldı.

Hilâfet merkezinin Kûfe’ye nakledilmesiyle bölgenin ikinci ana merkezi haline gelen Basra, aynı zamanda önemli bir ilim şehri olarak ün yapmıştır. Müksirûn (binden fazla hadis rivâyet etmiş yedi sahâbî) arasında üçüncü sırada yer alan Enes b. Mâlik buraya yerleşmiş ve yüz üç yıllık bereketli ömrünün büyük bir kısmını burada geçirip vefat etmiştir. Bu durum, hadis öğrenimi ve öğretimi açısından Basra’ya bir ayrıcalık kazandırır.

Bağdât, Abbâsî halifesi Mansur tarafından kurulan bir şehirdir. Kuruluşu sahâbe neslinin tamamen sona erdiği bir döneme rastladığı için herhangi bir sahâbenin oraya gidip yerleştiği bilinmemektedir. Abbâsîler’in hilâfeti ele geçirmelerinden sonra kuruldu ve devletin idare merkezi buraya taşındı. Moğol istilasına kadar merkez özelliğini ve ihtişamını sürdüren Bağdât, tâbiûn döneminden itibaren islâmî ilimlerin okutulduğu önemli bir ilim merkezi oldu. İlerleyen asırlarda kurulan Nizâmiye adlı medreseler kompleksinin ilki ve en gelişmişi burada açıldı.

Mısır, Hz. Ömer zamanında Amr b. el-‘Âs komutasında fethedilmiş bir ülkedir. Mısır’ı fetheden ordu içinde Zübeyr b. Avvâm, Ubâde b. es-Sâmit, Mesleme b. Muhalled ve Mikdâd b. Esved gibi seçkin sahâbîler vardı. Mısır’a gidip yerleşen diğer sahâbîler arasında Ukbe b. Âmir, Muâviye b. Hudeyc, Hârice b. Huzâfe, Abdullah b. Sa’d, Muâz b. Enes ve Ziyâd b. Hâris sayılablir. Bizzat Hz. Peygamber’den hadis yazan ilk sahâbîlerden olan Abdullah b. Amr da babası Amr ile birlikte Mısır’a gelen fakat fetihten sonra geri dönmeyenler arasındaydı. Hadislerin Mısır’da yayılmasına öncülük eden bu sahâbî, tâbiûn neslinden birçok talebeye burada hadis okutmuştur. Mısır mektebinin sembolik şahsiyeti haline gelen Abdullah b. Amr, aynı zamanda Şâfiî’nin hadis altyapısının dayandığı kimsedir.

Selçuklular’ın en dikkat çekici icraatlarından biri, hâkimiyetleri altındaki topraklardaki imar faaliyetleri çerçevesinde medreseler inşa etmeleridir. Anadolu’nun tarihî bölgelerindeki medrese kalıntıları bunun delilidir. Diğer taraftan İslâm coğrafyasında dârulhadîslerin yoğun olarak kurulduğu VII/XIII. asır, Selçuklu hükümdarları I. Alâddin Keykubad ile II. Gıyâseddîn Keyhüsrev dönemine rastlar. Bu asırda Anadolu’da kurulan ilk dârulhadîs, günümüzde Taşmescid diye bilinen Çankırı Dârulhadîsi’dir. Bundan otuz yıl sonra Anadolu’da ikinci dârulhadis Sivas’ta inşa edilmiştir. Sâhibiye (Gökmedrese) veya Çifte Minareli Medrese Dârulhadîsi olarak tınınır. Ardından Selçuklu veziri Sâhib Atâ’nin Konya’da yaptırdığı dârulhadîs ise İnce Minâre Dârulhadîsi olarak anılır. Bundan kırk yıl kadar sonra İlhanlılar döneminde Erzurum’da yapılan dârulhadîs, Ahmediye Medresesi olarak meşhurdur ve 714/1314 tarihli kitabesi günümüze kadar gelmiştir. Selçuklular zamanında daha birçok dârulhadîsin inşa edildiği muhtemel olmakla birlikte, haklarında şimdilik yeterli bilgi mevcut değildir.

Allah Teâlâ, soruda geçen Fâtır suresinin 28.ayetinde ve Zümer suresinin 9.ayetinde ‘bilmenin, ilmin’ önemine vurgu yaparak öğrenmeye ve öğretmeye teşvik etmektedir.

Hz. Peygamber’in Müslüman olmuş az sayıdaki sahabileriyle buluştuğu, inen ayetleri onlara tebliğ edip gerekli bilgileri verdiği, onların da bu bilgileri aralarında müzakere ettiği ve ilerleyen yıllarda Hz. Peygamber’in evi, İslam eğitim öğretiminin merkezi haline gelmiş yerin adı ‘Dâru’l-erkam’dır.

Sahâbenin hadis öğrenme metotlarından birisi, öğrendiklerini kendi aralarında müzakere yani tekrar etmek, iyice anlayıp hafızalarına yerleştirmekti. Nitekim Enes b. Malik, Hz. Peygamber’in huzurunda öğrendiklerini hadisleri onun yanından ayrıldıktan sonra kendi aralarında iyice belleyinceye kadar müzakere ettiklerini söylemektedir.

Hz. Peygamber, hayatta olduğu sürece kişisel veya toplumsal düzeyde ortaya çıkan her türlü sorunun çözümünde bizzat başvurulan yegâne otorite konumundaydı. O, inen ayetleri söz ve uygulamalarıyla açıklıyor, karşılaştığı soru ve sorunları mevcut ayetler veya yeni gelecek vahiy çerçevesinde çözüme kavuşturuyor, toplumu vahiy doğrultusunda yönetip yönlendiriyordu. Sahabe, kişisel ve toplumsal düzeyde sorunlarını halledebilmek için Hz. Muhammed’e başvurmaktaydı.

Hz. Ali, Resûlüllah’tan bizzat duymadığı hadisleri kendisine nakleden râvîye yemin ettirdiği olurdu. Hz. Ebû Bekir, ninenin torunundan alacağı miras miktarı konusundaki hadisinden dolayı, râvîsi Muğîre b. Şu’be’den şahit istemişti. Bu örnekler göstermektedir ki rivayet işini sıkı tutmak için, birbirlerine güvenmelerine ve dürüstlüklerinden şüphelenmemelerine rağmen, bazen yemin ve şahit istenmiştir.

Sahâbîler, zaman zaman rivâyet konusunda birbirlerine tenkitler yöneltmişlerdir. Ancak bu tenkitler, unutma, yanılma, iyi veya tam ezberleyememe gibi zabt kusurlarından kaynaklanmaktaydı. Yalan söyleme bunlardan biri değildir. Sahabe dürüstlük konusunda birbirlerine güvenir.

Tâbiûn hadis öğrenimi bakımından sahâbenin öğrencileri, hadis öğretimi bakımından etbâu’t-tâbiûnun hocaları konumundadır. Dolayısıyla sıralama şu şekilde olmalıdır: ‘Sahâbe - Tâbiûn - Etbâu’t-tâbiûn’.

Eski adı Yesrib iken Hz. Peygamber’in hicretiyle birlikte yeniden imar ve inşa edilerek bir medeniyet merkezi haline dönüşen ve Medîne adını alan bu şehir, genel anlamda İslam’ın ilk merkezidir. Hicretten hemen sonra Hz. Peygamber’in burada inşa ettiği Mescid-i Nebevî (Peygamber Mescidi), bir ibadethane olmanın ötesinde İslâm’da ilk eğitim-öğretim müessesesi olarak tarihe geçmiştir.