HADİS TARİHİ VE USULÜ - Deneme Sınavı - 15

Hadisler ilk olarak tesbit döneminde yazıya aktarılmıştır.

Başta sahâbîler olmak üzere ilk Müslümanlar, hadislerin aslına uygun bir şekilde öğrenim ve öğretimi için gereken titizliği göstermiş ve bunun için başlıca şu çarelere başvurmuşlardır: 1. Hadis rivayetini azaltma; 2. Hadis rivayet edenden şahit isteme; 3. Hadis rivayet edene yemin ettirme; 4.Hadisi Kur’ân-ı Kerîm’le ve önceden bildikleri hadislerle karşılaştırma; 5. Hadisi ilk duyan kimseden almaya çalışma; 6. Hadisin râvilerini inceleme.

Tedvîn Dönemi, daha önce değişik yazı malzemelerine kaydedilerek veya ezberlenerek koruma altına alınmış olan hadislerin kitaplar (dîvânlar) içinde toplandığı dönemdir ve hicrî 1. asrın sonlarından 2. asrın 1. veya 2. Çeyreğine kadar süren bir zaman dilimini içine alır. Bu dönemde yazılan eserlerden hiçbiri günümüze ulaşmamıştır. Muhammed Hamîdullah, ilk dönemlerin yazma eserlerinin hemen hemen hepsinin Bağdad’ın Moğollar tarafından istilası esnasında tahrip edildiğini kaydeder.

Hadisler önce yazılı ve sözlü olarak koruma ve kayıt altına alınmaya çalışılmış (tesbît), sonra bunlar belli kitaplar içinde bir ayaya toplanmış (tedvîn), ardından da bu kitaplardaki hadislerin sınıflandırılması (tasnîf) yoluna gidilmiştir.

Sa‘îd b. Zeyd, hadis rivayetinden kaçınan ilk Müslümanlardan ve aşere-i mübeşşere’dendir ve neredeyse hiç hadis rivayet etmediği nakledilmektedir. Ebû Hüreyre, Abdullah b. Ömer, Enes b. Mâlik ve Hz. Âişe ise en çok hadis rivayet eden sahâbîlerdendir.

Medine’nin yerlisi Müslümanlara “ensâr” denir. “Er-Rıhle fî talebi’l-hadîs”, hadis öğrenimi için yapılan yolculuk demektir. “Mut‘a nikâhı”, erkekle kadının zamanı belirlenen bir süreye kadar, yani geçici olarak aralarında kıyılan nikâha denir. “Mütekaddimûn”, hadis tarihinde bu faaliyetlerin sürdürüldüğü dönem demektir. “Sened” ise hadisin, onu rivayet eden kimselerin isimlerinin sırayla zikredildiği kısmıdır.

Hüreyre’ye nisbet edilen “es-Sahîfetu’s-sahîha” isimli hadis kitapçığı Hz. Peygamber’in vefatından sonra Sahâbe döneminde yazılmıştır. İmtiyaznameler, dine çağrı mektupları, sadakât hadîsleri, Medine Sözleşmesi ve Yahudilerle yapılan sözleşmeler ise Hz. Peygamber döneminde yazılmıştır.

Abdullah b. Amr b. el-Âs, Hz. Peygamber’den bizzat duymuş olduğu hadislerden bir sahîfe meydana getirmiş ve ona “es-Sahîfetu’s-sâdıka” adını vermiştir. Enes b. Mâlik, on yıl Hz. Peygamber’in hizmetinde bulunmuş ve ondan duyup yazdığı, sonra da huzurunda okuduğu bazı kitaplara yani yazılı evraka sahipti. Mısır kökenli bir sahâbî ve Hz. Peygamber’in azâdlısı olan Ebû Râfi de Hz. Peygamber’den hadis yazımı için izin istemiş ve kendisine izin verilmişti. Hz. Ali’nin, içinde bazı hadislerin yazılı olduğu bir sahîfesi vardı ve bunu, kılıcına takılı olarak yanında taşırdı. Ömer b. Abdülazîz ise Medîne valisine gönderdiği meşhur mektubunda, Amr b. Hazm’dan rivayet edilen sadakât hadîslerini özellikle zikretmiş ve onların istinsah edilmesini istemişti.

Abbasîler döneminin hadis tarihi ile ilgili en önemli olaylarından birisi İslam Tarihinde mihne diye bilinen, Me’mûn döneminde 218/833 tarihinde başlayıp 234/849’de Mütevekkil döneminde sona eren uygulamadır. Mihne Arapça’da sınama, imtihan etme, sorgulama, eziyet etme anlamlarına gelir. Dönemin Abbasî halifeleri, başta hadisçiler olmak üzere âlimleri, Mutezile Mezhebi tarafından savunulan Kur’ân’ın yaratılmış olduğu görüşünü benimsemeye zorlamışlar, kabul etmeyenlere, hapsetme dâhil çok değişik işkenceler yapmışlardır. Bu uygulama ilk bakışta Mutezile Mezhebi’nin halifeler üzerindeki etkisiyle bir görüşün empoze edilmesi gibi görünse de arkasında siyasî gerekçeler vardır. Bazı tarihçiler mihne’nin, Sünnî-Şia çatışmasının iç harbe gitme tehlikesine karşı halifelerin Mutezileyi bir denge unsuru olarak kullanmaları stratejisinin sonucu olduğu görüşündedirler. Bazı tarihçiler ise, hadisçilerin ve fakihlerin halk üzerinde çok önemli bir etki gücü kazanmasından rahatsız olan halifelerin kendi otoritesine karşı tehdit oluşturan bu gücün dengelenmesini amaçladığı görüşündedirler.

Ehlü’s-Sünne, Ehlü’l-Hadîs diye isimlendiren hadisçiler kendilerini İslam toplumunun sünnet çizgisinde devamından sorumlu bir grup olarak görüyorlardı. Gerek yazdıkları müstakil konulu reddiyelerde ve tartışma kitaplarında gerekse çok konulu büyük kitapların ilgili bölümlerinde, iman amel ilişkisi, Allah’ın sıfatları, kader gibi ilmî ve fikrî tartışma konularında Ehlü’l-Bid‘a dedikleri sünnet karşıtlarına ve sünnetten sapanlara karşı, derledikleri ve tasnif ettikleri hadislerle cevaplar vermeyi dahası onların etkinliklerini zayıflatarak Sünnet’in etkinliğini artırmayı amaçlamışlardır.

Hadis kitapları, içerdikleri hadislerin sağlam veya zayıf olduklarına göre değil, yazılış ve düzenleniş yöntemlerine göre gruplandırılmışlardır. Bunlar içinde hadislerinin güvenilirliği açısından üç tür kitap vardır:

Hadisleri yok olmaktan kurtarmak için sağlam ve zayıf her türlü hadisi sıhhat durumları hakkında hiçbir bilgi vermeden bir araya getirenler. Hadis kitaplarının çoğunluğu bu gruba girer.

2-Sağlam ve sağlam olmayan hadisleri bir araya getirmekle birlikte, hadislerin sıhhat durumu hakkında bilgi verenler ve kendi kanaatlerini belirtenler. Tirmizî’nin el-Câmiu’s-sahîh isimli eseri buna örnektir.

3-Kendi kanaatlerine göre sadece sağlam gördükleri hadisleri bir araya getirenler. İmam Mâlik’in Muvatta’ı ile Buhârî, Müslim, İbn Huzeyme ve İbn Hıbbân’ın Sahîh’leri bu grup kitaplara örnektir. Bu kitapların hedef kitlesi Müslümanların geneli ile hadis tenkidinde uzman olmayan hadis dışı branşların âlimleridir.

Tasnif dönemi kitaplarının, hadisleri konularına göre gruplandıran türleri şunlardır:

- Tek bir konudaki hadisleri toplayan kitaplar,

- Birden çok alt konu barındıran tekbir ana konuda yazılmış kitaplar,

- Tartışma ve reddiye kitapları,

- Muvatta’lar,

- Sünenler,

- Câmî’ler,

- Musannefler.

Ahlak ve Âdâb Kitapları:
Buhârî’nin el-Edebü’l-müfred isimli ahlâk hadislerini topladığı kitabı bu türün en güzel örneğidir. İbn Ebü’d-Dünyâ (ö.282/894), Harâitî (ö.327/938) ve Süleyman b. Ahmed et-Taberânî (ö.360/971) Mekârimü’l-ahlâk isimli kitaplar yazmışlardır. İbn Ebû Şeybe’nin de Kitabü’l-edeb isimli bir kitabı vardır.

Zühd kitaplarında dünyanın geçiciliğini vurgulayan, dünya hırsının zararlarını anlatan, ibadet, güzel ahlâk ve nefis terbiyesini teşvik eden hadisleri ve seleften gelen rivayetleri bir araya getirmek amaçlanmıştır. Daha sonraları tasavvuf adını alan dînî hareketin dayanakları olan hadisler ve rivayetler ilk defa bu kitaplarda derlenmişlerdir.

Meğâzî Hz. Peygamber’in savaşları, Sîret/Siyer ise, hayatı anlamına gelir. Bu konulardaki hadisleri toplayan kitaplar da aynı isimle anılır. Meğâzî kitaplarında Hz. Peygamber’in savaşları ile ilgili rivayetler, Siyer kitaplarında ise hayatı ile ilgili rivayetler bir araya getirilmiştir. Bunlar da belli bir konudaki hadisleri toplayan kitaplardan sayılabilir. Fakat yaygın olarak yazılmış olmaları ve önemlerine binaen ayrı bir tür sayılabilirler. Bu iki kitap türünden meğâzîler daha önce, siyerler ise daha sonra yazılmışlardır. İbn Şihâb ez-Zührî, İbn İshâk ve Vâkıdî ayrıca Siyer isimli kitaplar yazmışlardır. İslam tarihinde yazılan siyer kitaplarından en meşhuru ve klasik olanı İbn Hişam’ın (ö.218/833) Sîretü İbn Hişâm ismiyle meşhur olan eseridir.