HADİS TARİHİ VE USULÜ - Deneme Sınavı - 11

el-Müsnedü’l-müstahrec alâ Sahîhi’l-İmâm Müslim tamamlayıcı eserlerdendir.

Temel hadis kaynaklarını esas alarak onlarda bulunmayan hadisleri toplayan eserlere tamamlayıcı eserler denilmektedir. Bunlar müstedrek ve müstahrec olarak isimlendirilmektedir. Bunlar temel hadis kaynaklarını tamamlayıcı mahiyette yazılan eserlerdir. Müstedrek Türü Eserler: Müstedrek ale’s-Sahîhayn, Telhîsü’l-Müstedrek, el-Müstedrek,  el-İlzâmât ale’s-Sahîhayn, olarak sıralanabilir.

Müstahrec türü eserlerin hadisler açısından sağladığı önemli faydalar bulunmaktadır. Bunlar şu şekilde özetlenebilir:
Her hangi bir hadis kitabındaki hadislerin Müstahrec müellifi tarafından farklı isnadları tespit edildiğinden dolayı asıl kitap ve içindeki hadisler kuvvet kazanır ve rivâyete olan güven artar.
Müstahrec müellifi tarafından hadisler farklı lafızlarla da rivâyet edileceği için asıl müellifin rivâyetindeki eksiklikler ve hatalar ortaya çıkar.
Müstahrec müellifinin farklı rivâyetiyle esas alınan eserdeki hadisin metin veya senedine yapılan ilaveler (müdrec veya güvenilir râvinin ilave ettiği kısımlar) tespit edilir.
Esas alınan eserde kusurlu (illetli) rivâyet edilen herhangi bir hadis, müstahrec müellifinin farklı rivâyetiyle bu illetten kurtarılmış olur.

Bu dönemde temel hadis kaynakları üzerine yapılan çalışmalardan biri de temel hadis kaynaklarını bir araya getiren eserlerin yer aldığı derleme niteliğindeki çalışmalardır. Bu çalışma türü, Buhârî ve Müslim’in Sahîh’lerini bir araya getirmekle başlamıştır. Daha sonra Kütüb-i sitte ve hatta bütün hadis kaynaklarındaki hadisleri bir araya getirmeye kadar uzanmıştır. Bu tür eserler genellikle “bir araya getirme” anlamına gelen cem’ veya câmi’ başlığını taşımaktadır.

Zevâid türü eserlerin hadisler açısından sağladığı önemli faydalar bulunmaktadır. Bunlar şu şekilde özetlenebilir:
Kütüb-i sitte ve diğer muteber hadis kitaplarında bulunmayan ve günümüze ulaşmayan birçok hadisi ihtiva etmek.
Farklı kaynaklardaki hadisleri bir araya toplayarak tekrarlarını önlemek.
Müsned ve mu’cem türü eserlerdeki hadislerin konularına göre tasnifini yapmak suretiyle istifadelerini artırmak.
Müsned ve mu’cem türü eserlerdeki hadislerin sıhhat durumları hakkında bilgi vermek.
Ferd, ğarîb ve zayıf olarak bilinen birçok hadislerin kuvvet kazanmasını sağlamak.
Zevâidlerde birbirini açıklayıcı ve tamamlayıcı ayrıntılar muhafaza edilerek bazı hadislerdeki kapalılığın giderilmesini sağlamak.

Hadislerin baş tarafından bir kısmı zikredilmek suretiyle sahâbe adına veya hadis metinlerine göre alfabetik olarak düzenlenen eserler etrâf diye isimlendirilmektedir. Etrâf türü eserler, hadisin baş tarafından tamamını hatırlatan bir kısmını verip, ardından hadisin bütün senedlerini veya belirli bazı kitaplara bağlı kalarak onlarda geçtiği yerlerini bildiren kitaplardır. Bu eserler genellikle bir çeşit müsned özelliği arzeder. Ancak müsned türü eserlerde bir hadisin tamamı verildiği halde etrâf kitaplarında hadisin sadece baş tarafı zikredilir. Etrâf kitaplarında bir sahâbînin esas alınan kitaplardaki bütün rivâyetleri ve bu rivâyetlerin bütün senedleri bir araya toplanarak eserlerin hangi bölümlerinde geçtiği belirtilir. Bu tür çalışmaların da Sahîhayn ve Kütüb-i sitte merkezli olduğu görülmektedir.

Tahric çalışmaları ile genellikle hadis ilminin dışındaki diğer ilim dallarına ait kitaplarda mevcut hadislerin temel hadis kaynaklarındaki yerlerine işaret eden kitaplar kastedilmektedir. Bu tür çalışmalar çoğunlukla IX. (XV.) asırdan sonra yapılmıştır. Bu eserlerden bazıları:
Nasbu’r-râye fî ehâdîsi’l-Hidâye
el-Hidâye
İhyâü ulûmi’d-dîn
el-Muğnî an hamli’l-esfâr fi’l-esfâr fî tahrîci mâ fi’l-ihyâ’i mine’lahbâr
el-Ezkâr
el-Keşşâf’
Telhîsu’l-habîr fî tahrîci ehâdîsi’r- Râfiiyyi’l-kebîr şeklinde sıralanabilir.

Tam adı el-Makâsıdü’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l-ehâdîsi’l-müştehire ale’l-elsine olan eser, sahih, zayıf, hatta mevzû olmakla beraber halk arasında meşhur olan haberlerin bir araya getirilerek derlendiği en önemli kaynaklardan biridir. Eserde halk arasında hadis diye meşhur olan 1356 söz alfabetik olarak incelenmektedir. Eserde her rivâyet, baş taraftaki sıra rakamını takip eden “hadis” kelimesiyle başlamaktadır. Rivâyetin baş tarafından kısa bir bölüm alınmakta, metnin peşinden kaynakları zikredilmekte ve haberin durumu ile ilgili açıklamalar yapılmaktadır. Zikredilen sözlerin senedine veya aslına ulaşılmışsa geçtiği kaynaklara işaret edilmektedir. Sıhhat derecesi açıklanmakta, âlimlerin bu söz hakkındaki söyledikleri zikredilmektedir. Zikredilen sözün senedi hiçbir hadis kitabında da bulunmamışsa, bu duruma işaret etmek üzere “lâ asle leh aslı yoktur” ifadesiyle işaret edilmektedir. Alfabetik olarak sıralanan yaygın rivayetler, herhangi bir açıklama yapılmadan eserin sonunda ayrıca konularına göre de sınıflandırılmıştır.

Hadislerin tamamının râvilerine veya konularına göre kitaplara geçtiği üçüncü asırdan sonra hadislerin anlaşılmasına yönelik şerh çalışmaları genellikle kitaplar esas alınarak yapılmaya başlandı. Böylece temel hadis kaynaklarına dayalı birçok şerh yazıldı. Bunlar:
Muvatta Şerhleri
Buhârî Şerhleri
Müslim Şerhleri
Ebû Dâvûd Şerhleri
Tirmizî Şerhleri
Nesâî ve İbn Mâce Şerhleri olarak sıralanmaktadır.

Müstahrec türü eserler, temel hadis kaynaklarındaki hadisleri âlî isnadla elde etmek ve onları daha güçlü kılmak amacınını gerçekleştirmek için hazırlanmıştır. Müstedrek türündeki eserler, sahih olan hadisleri bir araya getirme amacıyla hazırlanmıştır. Zevâid, kütüb-i sitte’de olmayan hadislerin bir araya toplanması ihtiyacına yöneliktir. Şerh çalışmaları, temel hadis kaynaklarının daha iyi anlaşılmasına, onlardan istifade etmeyi kolaylaştırmaya yöneliktir. Tahric türü eserler ise farklı konularda yazılan eserlerde bulunan hadislerin kaynağını gösterme ihtiyacına yöneliktir.

Buhârî ve Müslim’in Sahih’lerinin İslâm dünyasında şöhretinden ilk defa bahseden Hâkim en-Nîsâbûrî’dir.

Tespit edilebildiği kadarıyla Kütüb-i sitte ve diğer temel hadis kaynaklarını esas alarak hadis kitabı derleyen ilk âlim Hüseyin b. Mes’ûd’dur. Hatîb et-Tebrizî ’nin “Mişkâtü’l Mesâbîh”i Mesâbîhu’s-sünne İslâm dünyasında büyük şöhret kazanmış ve üzerine kırktan fazla şerh yazılmıştır. “Mişkâtü’l-Mesâbîh” hakkındaki en önemli çalışma ise Ali el-Kârî’nin “Mirkâtü’l-mefâtîh” adlı eseridir. Ali el-Kârî mükerrer rivâyetleri çıkarmış, hadisleri senedleriyle birlikte kaydetmiştir. Süyûtî, “Cem’ul-cevâmi’” adlı bütün hadisleri topladığı eseri kaleme almıştır. Ali el-Müttakî el-Hindî ise Süyûtî’nin eserleri ile “Ziyâdetü’l-Câmi’” adlı zeylindeki rivâyetleri fıkıh konularına göre alfabetik olarak düzenlemiştir.

Tespit edilebildiği kadarıyla ilk zevâid kitapları İbnü’l- Mülakkın tarafından telif edilmiştir. Heysemî, Ahmed b. Hanbel, Ebû Ya’lâ el-Mevsılî ve Bezzâr’ın Müsned’leri ile Taberânî’nin üç “Mu’cem”inin “Kütüb-i sitte”de bulunmayan hadislerini bir araya getirmiştir. Bûsîrî, İbn Mâce’nin “es-Sünen”inde bulunduğu halde “Kütüb-i hamse”de yer almayan hadisleri “Misbâhu’z-zücâce fî zevâidi İbn Mâce” isimli eserinde bir araya getirmiştir. İbn Hacer, Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Müsedded, Humeydî, İbn Ebî Ömer, İshak b. Râhûye, Ahmed b. Meni’, İbn Ebî Şeybe, Abd b. Humeyd, Hâris b. Ebî Üsâme ve Ebû Ya’lâ el-Mevsılî’nin Müsned’lerinde bulunduğu halde “Kütüb-i sitte” ile Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde yer almayan 4702 hadisi bir araya getirmiştir. Mizzî’nin “Tuhfetü’l-eşrâf bi ma’rifeti’l-etrâf” isimli eseri “Kütüb-i sitte” ile Ebû Dâvûd’un “el-Merâsîli”ni, Tirmizî’nin “Şemâilü’n-nebî” adlı eserini, Nesâî’nin “‘Amelü’l-yevm ve’l-leyle”sini ihtiva etmektedir.

Riyâzü’ s-sâlihîn, Nevevî’nin, âyet ve hadisleri esas alarak fert, aile ve toplum planında uyulması gereken prensipleri ortaya koymayı amaçladığı eseridir. Diğer şıklardaki et-Terğîb ve’t-terhîb ise Münzirî’ye, Müsned’ Ebû Ya’lâ’ya, Sahîh İbn Hibbân’a, et-Terğîb ve’t-terhîb ise Ebu’l-Kâsım el-Isbahânî’ ye aittir. Doğru yanıt A'dır.

Hattâbî’nin “A’lâmü’l-hadîs fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî” isimli kitabı Buhârî’nin “el-Câmiu’s-sahîh” inin ilk şerhidir. Buhârî şerhleri arasında İbn Hacer el-Askalânî’nin “Fethu’l- Bârî bi şerhi Sahîhi’ l-Buhârî” si, Bedrüddin Aynî’ nin “Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî” si ve Kastallânî’nin “İrşâdü’ s-sârî li-şerhi Sahîhi’l-Buhârî” si en tanınmış olanlarıdır. İbn Hacer “Sahîh Hedyü’s-sârî mukaddimetü Fethi’l-Bâri” yi yazmıştır.

Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin “Ârizatü’l-ahvezî” si Tirmizî’nin “el-Câmiu’s-sahih” i hakkında yapılan şerhler arasında en tanınanıdır. Azimâbâdî’nin “Avnü’l-ma’bûd” u ve Sehârenfûrî’nin “Bezlü’l-mechûd fî halli Ebî Dâvûd” u Ebû Dâvûd’un “es-Sünen” i hakkındaki en önemli şerhlerdendir. Mâzerî’nin “el-Mu’lim bi fevâidi Müslim” i Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’iyle ilgili ilk şerhtir.  Kastallânî’nin “İrşâdü’ s-sârî” sinde ise isimli şerhinde başlangıçta İbn Hacer’in “Hedyü’s-sârî” isimli mukaddimesi özetlenmektedir.

“Kütüb-i sitte”de adı geçen râvilerin hemen hepsini ihtiva eden ilk çalışma Cemmâilî’nin “el-Kemâl fî esmâi’r-ricâl” isimli eseridir. Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin “Ârizatü’l-ahvezî” si Tirmizî’nin “el-Câmiu’s sahih” i hakkındadır, Muhammed b. Hilfe b. Ömer el-Übbî’nin “İkmâlü İkmâli’l-Mu’lim” i müslim şerhlerindendir. İbn Hacer’ in “Hedyü’s-sârî” sine Kastallânî’nin “İrşâdü’s-sârî” isimli şerhinde yer verilmektedir. İbn Abdilberr’in “el-İstizkâr”ı ise muvatta şerhlerindendir.

Müstedrek, Arapça’da ek, ilave, tamamlama, düzeltme gibi anlamlara gelir. Müstedrek türü eserler, önceki dönemdeki bir müellifin şartlarına uyduğu halde kitabına almadığı hadisleri toplamak suretiyle onun eksikliklerini tamamlayan kitaplardır. Müstedrekler esas aldıkları eserin sistemine göre telif edilirler. Dolayısıyla müstedrekler konu esaslı kitaplardır.