HADİS TARİHİ VE USULÜ - Deneme Sınavı - 10

Bu türün en tanınmış çalışması Hâkim en-Nîsâbûrî’nin (ö. 405/1014) el- Müstedrek ale’s-Sahîhayn isimli eseridir. Hâkim en-Nîsâbûrî bu eserinde Sahîhayn’da yer almamakla birlikte ikisinin ya da ikisinden birinin şartlarına uyan hadisleri toplamaya çalışmıştır. Eser Sahîhayn’in müşterek planına göre tertip edilmiş, “Kitâbü’l-îmân” ile başlayıp “Kitâbü’l-ehvâl” ile sona eren elli iki kitaptan oluşmuştur. Eserde sahâbe ve tâbiîn görüşleriyle birlikte 8803 rivâyet mevcuttur.

Müstahrec, daha önce telif edilen herhangi bir hadis kitabında bulunan hadisleri, teker teker ele alarak kitap sahibinin senedinden başka bir senedle rivâyet etmek suretiyle meydana getirilen hadis kitabıdır. Müstahrecler, esas aldıkları eserdeki rivâyetleri, başka isnadlarını tespit etmek suretiyle kuvvetlendiren çalışmalardır. Esas alınan müellifin rivâyet ettiği hadislerin lafızlarıyla müstahrec yazarının rivâyet ettiği hadislerin lafızlarında ve mânasında mutlak uygunluk şart değildir. Genellikle söz konusu iki eserdeki hadisler arasında lafız farklılıklarının olduğu görülür.

Bu tür eserlerde Sahîhayn denilen Buhârî ve Müslim’in Câmi’lerindeki hadisler ya senedleri olmaksızın alfabetik şekilde veya sahâbî râvilerine göre müsned tertibinde bir araya getirilmiştir.

Kütüb-i Sitte’yi ve Diğer Bazı Kaynakları Bir Araya Getiren Çalışmalar:
Cem’ul-fevâid
Mesâbîhu’s-sünne
El-Cem’ beyne’l-usûli’s-sitte
Kenzü’l-ummâl
Câmiu’l-usûl li ehâdîsi’r-Resûl
Cem’u’l-cevâmi’ ve el-Câmiu’s-sağîr

Tam adı el-Makâsıdü’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l-ehâdîsi’l-müştehire ale’l-elsine’dir. Sahih, zayıf, hatta mevzû olmakla beraber halk arasında meşhur olan haberlerin bir araya getirilerek derlendiği en önemli kaynaklardan biridir. Eserde halk arasında hadis diye meşhur olan 1356 söz alfabetik olarak incelenmektedir. Eserde her rivâyet, baş taraftaki sıra rakamını takip eden “hadis” kelimesiyle başlamaktadır. Rivâyetin baş tarafından kısa bir bölüm alınmakta, metnin peşinden kaynakları zikredilmekte ve haberin durumu ile ilgili açıklamalar yapılmaktadır.

Belli bir kitabı esas alan ilk şerh çalışması hicrî dördüncü asırda Hattâbî (ö. 388/998) tarafından Buhârî’nin Sahih’i üzerine yapılmıştır. Kütüb-i sitte’nin otoritesinin pekiştiği hicrî altıncı asırdan itibaren yapılan şerhler önemli ölçüde bu eserler çerçevesinde olmuştur. Hatta söz konusu şerhlerin önemli bir kısmının bu dönemde yapıldığı görülmektedir. Nitekim bir araştırmada Buhârî’nin el-Câmiu’s-sahîh’iyle ilgili 197 şerh çalışması yapıldığı tespit edilmiştir.

Hadislerin baş tarafından bir kısmı zikredilmek suretiyle sahâbe adına veya hadis metinlerine göre alfabetik olarak düzenlenen eserler etrâf diye isimlendirilir. Etraf türü eserler hadislere ulaşımı kolaylaştırmak için yazılmış eserlerdir.

Daha önce telif edilen herhangi bir hadis kitabında bulunan hadisleri, teker teker ele alarak kitap sahibinin senedinden başka bir senedle rivâyet etmek suretiyle meydana getirilen hadis kitaplarına müstahrec denir. Müstahrecler, esas aldıklan eserdeki rivâyetleri, başka isnadlarını tespit etmek suretiyle kuvvetlendiren çalışmalardır. Esas alınan müellifin rivâyet ettiği hadislerin lafızlarıyla müstahrec yazarının rivâyet ettiği hadislerin lafızlarında ve mânasında mutlak uygunluk şart değildir. Genellikle söz konusu iki eserdeki hadisler arasında lafız farklılıklarının olduğu görülür.

Müstedrek Arapça’da ek, ilave, tamamlama, düzeltme gibi anlamlara gelir. Müstedrek türü eserler, önceki dönemdeki bir müellifin şartlarına uyduğu halde kitabına almadığı hadisleri toplamak suretiyle onun eksikliklerini tamamlayan kitaplardır.

Şıklarda bahsedilen eserlerden hepsi derleme niteliğindeki çalışmalardır. Sahihaynı bir araya getiren 10 kadar eser bulunmaktadır  fakat Bunlar arasında sadece Humeydî’nin “el-Cem’ beyne’s-Sahîhayn" ı râvilere göre tertip edilmiştir. Humeydî eserin tertibinde sahâbîleri fazilet derecelerine göre sıralamış ve rivâyet ettikleri hadisleri zikretmiştir. Diğer eserler ise konu esaslı telif edilmiştir. Bu nedenle Humeydinin eseri diğerlerinden ayrılmaktadır.

Tespit edilebildiği kadarıyla Kütüb-i sitte ve diğer temel hadis kaynaklarını esas alarak hadis kitabı derleyen ilk âlim Beğavî nisbesiyle tanınan Hüseyin b. Mes’ûd olmuştur. O, Mesâbîhu’s-sünne isimli eserini başta Kütüb-i sitte olmak üzere Dârimî’nin es-Sünen, Mâlik’in el-Muvatta’, Şafiî’nin el-Müsned, Dârekutnî’nin es-Sünen, ve Beyhakî’nin Şuabü ’l-îmân adlı eserlerinden derleyerek meydana getirmiştir.Berkaninin  “el-Müsned” adlı eseri bu derleme içinde yer almamıştır.

Herhangi bir hadis kitabının bir başka hadis eseri veya eserleriyle karşılaştırıp, birincisinin ikincisinden fazla olarak ihtiva ettiği hadisleri bir araya getiren eserlere zevaid kitapları denmektedir. İbn Hacer el-Askalânî’nin el-Metâlibü’l-‘âliye bi- zevâid’il- mesânîdi ’s-semâniye isimli eseri de günümüze ulaşan önemli zevâidlerdendir.

Hadislerin baş tarafından bir kısmı zikredilmek suretiyle sahâbe adına veya hadis metinlerine göre alfabetik olarak düzenlenen eserler etrâf diye İsimlendirilmektedir. Bu nedenle günümüzde hadis kaynaklarını bulmayı kolaylaştıran Cd ‘ler ve Mu’cem’in olmadığı dönemde bu hizmeti Etraf kitapları görmektedir.

Hadis şerhlerinde öncelikle şerh ettikleri eser ve müellifi hakkında giriş niteliğinde temel bilgiler verilir. Hadisler şerh edilirken sened ve metin tahlili yapılır, râviler tanıtılır ve güvenilirlik durumları hakkında cerh ve ta’dil âlimlerinin görüşleri aktarılır. Hadisin senedinde kopukluk olup olmadığı, belirtilir. Genellikle hadislerin farklı isnadları zikredilir, hadislerde râviler tarafından yapılan değişikliklere, hatalara dikkat çekilir. Böylece hadisin sıhhatıyla ilgili bir sonuca ulaşılır Hadisin kaynaklardaki durumu incelenir, farklı lafızlarla rivâyetleri bir araya getirilir. Metindeki herkes tarafından bilinmesi zor (garîb) kelimeler açıklanır. Hadis edebî ve bilimsel yönden incelenir. Birbirine zıt gibi görünen hadisler hakkında açıklayıcı bilgiler verilir, uzlaştırma veya tercihler yapılır. Hadisin söylendiği bağlam (sebeb-i vurûd) tesbite çalışılır. Taşıdığı fıkhî hükümler tesbit edilir. Kısaca söylemek gerekirse hadis metinleri garîbü ’l-hadîs, ihtilâfü ’l-hadîs, müşkilü’l-hadîs, fıkhu’l-hadîs açılarından incelenir. Ayrıca şerhlerde, şerh edilen temel kaynaklardaki hadislere ilâve olarak hadisin şerhi ile ilgili konularda birçok hadis zikredilmektedir.

Kütüb-i sitte’nin yaklaşık hicrî beşinci asrın sonlarından itibaren otoritelerinin pekişmesinin bir diğer sonucu ise bu dönemden itibaren yazılan râvilerle ilgili kitapların önemli ölçüde Kütüb-i sitte merkezli olmasıdır. Kütüb-i sitte’de adı geçen râvilerin hemen hepsini ihtiva eden ilk çalışma Cemmâilî nisbesiyle tanınan Abdülganî b. Abdilvâhid el-Makdisî tarafından telif edilmiştir. O, el-Kemâl fî esmâi’r-ricâl isimli eserini bu amaçla telif etmiştir.

Osmanlı eğitim sisteminde de Darulhadis denilen hadis medresesi kurulmuştur.

Bu eser Rudani’ye aittir.

II. Selim devrinde padişahın hocası Atâullah Efendi’dir.

Osmanlı’nın son döneminde yetişip yazdığı Arapça eserlerle ünü bütün İslâm dünyasına yayılmış en önemli âlimlerden birisi ise hiç kuşkusuz Muhammed Zâhid el-Kevserî’dir.

Şuabü’l-iman ders kitabı olarak okutulmamıştır.