Haber Yazmada Denetim ve Doğrulama

Haber yazma sürecinde taslak metin ortaya çıktıktan sonra denetim ve doğrulama; yani gözden geçirme ve düzeltme aşamasına geçilir. Bu son aşama haberin gerçekliğinin ve doğruluğunun kontrolü anlamında önem taşır. Çünkü habercilikte asıl olan gerçeklik ve doğruluktur. Yanlış anlaşılmanın önüne geçmek de habercinin sorumluluğundadır. Bunun için haberlerin yayından önce mutlaka tekrar tekrar okunması ve gözden geçirilmesi gereklidir. Zarar vermemek, kamu yararını ön planda tutmak, çıkar amaçlı haber yazmamak, etik ve hukuk kurallarına bağlı kalmak da habercinin sorumlulukları arasındadır. Ayrıca haberin okunurluğunun ve anlaşılabilirliğinin denetlenmesi anlamında da bu son aşama oldukça değerlidir.

1. İlk okuma
2. Yazım yanlışlarının denetimi
3. Okunurluk ve anlaşılabilirlik denetimi
4. Fazlalıkların denetimi
5. Eksik bilgi denetimi
6. Yanlış bilgi denetimi
7. Yorumsuzluk/tarafsızlık denetimi
8. Etik ve hukuk kurallarına uygunluk denetimi
9. Son okuma
10. Geri bildirimin takip edilmesi

Haberde gereksiz bulunan ayrıntı ya da fazlalık olarak görülen noktalar bu aşamada atılmalıdır. Haberde asıl olan “özün” verilmesidir. O nedenle, “Acaba yazdığım cümlelerden hangilerini atarsam anlam bozulmaz?” ve “bu cümleden hangi kelimeleri atarsam anlam bozulmaz?” biçimindeki sorularla haberdeki fazlalıklar hafifletilir. Haber metnindeki tekrarlar, fazla cümle ya da kelimeler bu aşamada metinden çıkartılır. Haber dili sadece anlaşılır hale getirilir.

Her ne kadar bitmiş sayılsa bile haber yazıldıktan sonra muhabirin kendi kendine “acaba bu haberle ilgili daha başka hangi unsurlara yanıt verilmesi gerekliydi?” ya da “bu haberde hangi sorulara yanıt vermedim?” biçimindeki sorularla haberin bir kez daha kontrol edilmesi yararlıdır. Haberde yanıtsız bırakılmış sorular olduğu akla geliyorsa, bu soruların yanıtları bu aşamada tamamlanmalıdır.

Bir başka denetim ve belki de yapılacak denetimlerin en önemlisi, haberdeki bilgilerin doğruluğunun kontrolüdür. Bu bağlamda şu noktalara dikkat edilmelidir:

• Haberde aktarılan bilgiler doğru mudur?
• Bu bilgilerin doğruluğu ikinci kaynaklardan kontrol edilmiş midir?
• Haberde adı geçen tüm kişilerin adları ve soyadları doğru yazılmış ve bu kişiler doğru bir şekilde tanıtılmış mıdır?
• Haberde geçen ifadeler, haber kaynağı olarak gösterilen kişilere mi aittir ve bu kişilere doğru atıflar yapılmış mıdır?
• Haber metni herhangi bir kuşkuya ihtimal vermekte midir?

Son aşamada haberin evlere, iş yerlerine, çocuk, genç ve yaşlılara da seslenildiği unutulmamalı, haberin yemek ya da kahvaltı masalarında okunabileceği ya da izlenebileceği bilinmeli, okurun her şeyi bildiği gözden uzak tutulmamalıdır. Bu bağlamda haberin etik değerlere duyarlılığı ve hukuk kurallarına uygunluğu denetlenmelidir. Haber metninde temel habercilik değerlerine ya da hukuk kurallarına uygunluğu konusunda şüpheye düşülen noktalar aydınlatılmalıdır.

Belli bir dönemde, belli insan topluluklarınca benimsenmiş, bireylerin birbirleriyle ilişkilerini düzenleyen geleneksel davranış kurallarıdır. Yanlış ve doğru, iyi ve kötü, erdem ve kusur ile yaptıklarımızı ve yaptıklarımızın sonuçlarını değerlendirmeyle ilgilidir.

Töre bilim demektir. Ahlak kurallarını ve bunların nitelikleriyle uygulamalarını konu alan bilim dalının adıdır. Ahlak alanında düşünme, felsefe yapma sürecinin insana kazandırmış olduğu bir etkinliktir. Konusu ahlaktır ve sorunsalı, ahlakın açıklanması ve buna bağlı ilkelerin belirlenmesidir.

Ödevci ahlak anlayışına göre, ahlaki eylemde önemli olan hedef ya da amaçlanandır. Bu nedenle hiçbir amaç, kullanılan etik dışı bir aracı haklılaştıramaz. Ahlaksal eylemde, eylemi ortaya koyan kişinin bu eylemden maddi ya da manevi bir kazancının olmaması şartı aranır. Kişi salt olarak iyiyi hedeflemekle yükümlüdür. Eylem ancak ödev anlayışı, yani iyinin istenmesi ile ortaya konulmalıdır. Bu anlamda en önemli formül şöyle tanımlanır: “Öyle davran ki, davranışının evrensel bir yasa hâline gelmesini arzula”.

Yararcı ahlak anlayışı, ahlakı bencillik ve kişisellikten uzaklaştırarak, sonuçların toplum içindeki çoğunluğa bakılarak değerlendirilmesini ve en üstün iyinin yarar olduğunu savunur. İyi ile kötüyü ayırmada yarar ilkesini ön plana çıkartır ve ölçüyü yarar olarak tanımlar. Toplumsal duyguların sürekli geliştiğini savunan yararcı anlayış, ahlak anlayışının da bu gelişime ayak uydurması gerektiği, sürekli yenilenerek ve güçlenerek kalıcı bir niteliğe ulaştığını iddia eder. Yararcı anlayışın en önemli davranış formülü şudur: “En çok insan için en büyük mutluluğu sağlayan davranış etik davranıştır.”

Çeşitli meslek mensuplarının, mesleklerinin icrası sırasında uymaları beklenen, meslek grubunun davranışlarına ve bu grubun topluma karşı sorumluluklarına yönelik kurallardır. “Basın meslek ahlakı” ise, Batı dünyasında görece özgür biçimde çalışan gazetecilerin artan çeşitli baskılara karşı kendilerini ve mesleklerini korumak, okurun güvenini kazanmak ve korumak amacıyla uymaya söz verdikleri kurallar olarak ortaya çıkmıştır.

Basın konseyleri dışındaki diğer bir “öz denetim” kurumu ise “ombudsmanlık” olarak anılır. “Vatandaş koruyucusu” karşılığındaki bu sözcük, İsveççe kökenlidir. İsveç örneğinden yola çıkarak, ABD’de uygulama alanı bulan basındaki ombudsmanın görevi, okuyuculardan gelen yayın içeriklerine ilişkin şikâyetleri, yayın organının yetkililerine bildirmek ve bunların tekrarlanmasını önlemektir. Eş deyişle çalıştığı gazetenin gözlemciliğini ve eleştirmenliğini yapmaktır.

24 Temmuz 1960 günü İstanbul (Türkiye) Gazeteciler Cemiyeti ve İstanbul (Türkiye) Gazeteciler Sendikasının ortak girişimiyle Basın Ahlak Yasası gazeteciler ve yayın kuruluşlarının temsilcileri tarafından imzalanmıştır. Uygulamaları denetlemek için de Basın Şeref Divanı kurulmuştur. Düzenlenen törende “24 Temmuz” (II. Meşrutiyet’in ilanıyla basında sansürün kaldırılışının yıl dönümü) “Basın Bayramı” olarak ilan edilmiştir.

Sarsıcı durumlarda: Üzüntü, sıkıntı, tehlike, yıkım, felaket ya da şok hâlindeki insanlar söz konusu olduğunda gazetecinin olaya yaklaşımı ve araştırması insani olmalı ve gizliliklere uyularak duygu sömürüsünden kaçınılmalıdır.

Tarafsızlık tartışması, daha ileride, basın özgürlüğü tartışmalarına karışır. Çünkü halkın haber alma özgürlüğü olarak tanımlanan basın özgürlüğü, yaygın anlayışa göre muhabirin objektifliğine dayanır. Muhabir haber kaynağına ulaşacak ve tarafsız olarak bu bilgileri okuruna/izleyicisine sunacaktır. Ancak eleştirel bakış açısına göre, muhabirin ve dolayısıyla haberin tarafsız olması pek de mümkün görülmez. Çünkü aynen bir fotoğraf ya da kamera objektifi gibi her türlü olay, muhabir tarafından kendi şartları içinde çerçevelenmekte ve belli filtrelerden geçirilerek sunulmaktadır. Dolayısıyla “yorumsuzluk” mümkün değildir ve hatta “yorumsuzmuş gibi” yapıldığında ya da bu ön kabulle hareket edildiğinde de çoğunlukla “egemen söylem” yeniden inşa edilmektedir.

Çok tartışmalı konulardan birisi de haber kaynağından gizli ya da izinsiz bir şekilde elde edilen bilgilerin yayımlanmasıdır. Gizli kamera kullanma, dinleme yapma, fotoğraf çekme, elektronik postalara ulaşma ya da kimliğini gizleme gibi çeşitli yöntemlerle elde edilen gizli bilgilerin yayımlanması etik anlamda, “özel yaşama müdahale” konusuyla birlikte değerlendirilir. Yararcı anlayışa göre kamu yararının boyutları gizli kamera kullanımını anlayışla karşılanabilirken; ödevci anlayışa göre “ahlak dışı bir yöntemle elde edilen bilgilerin yayımlanması sakıncalı” bulunur.

Genellikle habercinin, kaynağın güvenini kazandığı durumlarda ortaya çıkan bu durum, “off the record” (gizli ya da kayıt dışı tutulan) bilgi olarak adlandırılır. Basın meslek ahlakına göre gizli kalması kaydıyla verilen bilgilerin habere konu edilmemesi gerekir. Haber kaynağının güveninin ve habercinin saygınlığının yok edilmesi anlamına gelen gizli bilgilerin yayımlanması, aynı zamanda haber içeriğindeki riskin de göğüslenmesi anlamına gelir. Çünkü gizli kaydıyla verilen bilginin ne derece doğru olup olmadığı konusu ucu açık bir sorudur. Kaynağın, haberi yalanlaması durumunda da habercinin bunu ispatlaması sorunu ortaya çıkar.

Gündelik akışı kesintiye uğratan ve toplum düzenini sarsma potansiyeli taşıyan olaylara kriz durumları denir. Savaş, terör, saldırı, hastalık, ekonomik bunalım, siyasal çalkantı, doğal afet ya da kaza gibi kriz durumları, daha titiz habercilik uygulamalarını gerekli kılar. Kriz durumlarında kamu yararı ve insani değerler doğrultusunda kamu kuruluşlarının da etkin bir şekilde girişimde bulunması, haberciler için gerekli olan bilgi akışının doğru bir şekilde yönetilmesi ve kamuyla olabildiğince kesintisiz bir iletişim içinde bulunulması beklenilir.

Kamuoyunun gerçek ve doğru bir şekilde bilgilendirilmesi, yanlış ya da sansasyonel bilgi aktarımı yapılmaması, olay yerinden gelen bilgilerin belli bir değerlendirme sürecinden geçirilerek yayımlanması, aşırı şiddet ve felaket görüntülerinin yayınlanmaması, korku, panik ve endişe yaratıcı içeriğe karşı özenli olunması, arşiv kaynaklarından yararlanıldığı durumda bunun yanlış anlaşılmalara neden olmayacak şekilde açıkça ifade edilmesi, haber toplarken güvenlik güçleri ya da ilk yardım ekiplerinin çalışmalarına engel olunmaması ve delillere zarar verilmemesi, devam eden eylemlerde güvenlik güçlerinin operasyonlarını zor durumda bırakacak bilgilerin verilmemesi, olaya ilişkin verilen bilgilerin daha sonra gerçekleştirilecek başka eylemlere örnek olmaması, doğruluğundan şüphe duyulan ya da doğrulanmamış bilgilerin yayımlanmaması, devletin ve hükümetin imajının sarsılmaması, eylemi gerçekleştirenlerin “suçlu” ya da “terörist” olarak tanımlanması, eylemi gerçekleştirenlerin amaçlarına hizmet edilmemesi, konunun ve gerilimin bir an önce gündemden düşürülmesi ya da gündemdeki yerinin zayıflatılması.

Arapça kökenli “tashih” sözcüğü, “düzeltme, düzelti” anlamına gelmektedir. Haber metinlerinin düzeltilmesine, doğrultulmasına “tashih etme” denilmektedir. Son yıllarda bilgisayar kullanımının yaygınlaşması nedeniyle kâğıt üzerine basılı metinlerin düzeltilmesi işlemine gerek duyulmamaktadır. Ancak yine de elektronik sisteme henüz geçmemiş olan yayın organlarında ve kimi gerekli durumlarda bilgisayar çıktıları üzerinden düzeltme yapılması gerekebilmektedir.