Haber Yazma Süreci ve Temel Bilgiler

Haberciliğin temel amacı bilgi ve düşünceleri en doğru, en gerçekçi, en etkili ve en anlaşılır biçimde okuyucu, dinleyici ya da izleyicilere aktarmaktır.

Haber yazmanın ilk aşamasını “düşünme” oluşturur. Herhangi bir olay ya da durum karşısında haber yazmadan önce düşünmek ve haber yazılacak unsurun; eş deyişle haberin odak noktasının ne olduğunu keşfetmek gerekir.

Her gün haberi yazılmayan milyonlarca olay meydana geldiği gibi haberi yazılan binlerce olay arasından da yalnızca bir bölümü yayınlanmaya değer bulunur. Bir olayın haber yapılmaya ya da bir haberin yayınlanmaya değer bulunması o olayın taşıdığı “haber değerlerinin” önemine bağlıdır.

Bir haberi değerli ya da önemli kılmak için haber değeri taşıyan unsurun ne olduğuna odaklanmak gerekir. İşte bu noktaya; eş deyişle haber değeri taşıyan unsura, “haberin odak noktası” adı verilir.

Yaşanan her olay haber yapılmaz; çünkü her olay haber değeri taşımaz. Olayın ne zaman meydana geldiği, nerede meydana geldiği, kaç kişiyi ilgilendirdiği, ilginçliği, nadirliği, heyecanlılığı, kuşkululuğu, garipliği, zıtlığı, yenilik ya da tazeliği gibi çeşitli unsurlar “haber değerleri” olarak anılır.

Odak noktası çoğunlukla haberin kamuoyu tarafından “değerli” ya da “önemli” olarak algılanan boyutuna işaret eder. Çünkü haberin tüketicisi kamuoyudur ve haber kamuoyunun ilgisi için yazılır.

Haber metninin kamuoyunda olabildiğince çok sayıda kişinin ilgisini çekebilecek nitelikte olup olmadığı ve okuyucunun bu haberi okuduğu takdirde elde edeceği ya da sağlayacağı doyum, kazanım ya da tatminin ne olacağı sorusu gözden uzak tutulmamalıdır. Çünkü okunabilirlik, izlenebilirlik ya da dinlenebilirlik oranı yüksek görülen haberler yayınlanmaya da uygun bulunan haberlerdir.

5N1K: Bir haber metninde yanıtı aranan “ne”, “nerede”, “ne zaman”, “neden”, “nasıl” ve “kim” sorularına karşılık gelir ve en temel haber yazma formülü olarak bilinir.

Haber yazma sürecinin ikinci aşaması “bilgi toplama”dır. Olayla ilgili olarak merak edilmesi muhtemel tüm soruların yanıtları bu aşamada aranır. Bunun için haber kaynakları ile görüşülmeli, konuyla ilgili toplanabilecek tüm bilgilere erişilmelidir. Bu aşamada asla bir tek kaynakla yetinilmemeli, konunun farklı bakış açılarına sahip yönlerine ilişkin bilgiler de toplanmalıdır.

Bilgi toplama aşaması iki açıdan önemlidir: Birincisi, elde edilen bilgilerin doğruluğunun sağlanması ve ikincisi de haberde nesnelliğe ya da tarafsızlığa yaklaşma adına farklı görüş açılarının haber içeriğinde sergilenmesi.

Çapraz kontrol, elde edilen bilginin iki zıt ya da farklı haber kaynağına sorulup doğrulatılmasıdır.

Haberde farklı görüşlere yer vermek; haberin nesnelliği adına önem taşır. Bir haberde ne kadar fazla farklı görüşe yer veriliyorsa, o haberin o kadar fazla nesnelliğe yaklaştığı söylenebilir. Bir tek görüşe dayanarak yapılan haberler “tek boyutlu” ya da “tek yönlü” haberler olarak değerlendirmeye daha yakın haberlerdir.

Üçüncü aşama “yazma” aşamasıdır. Olayla ilgili odaklanılmış olan noktadan hareketle toplanan bilgiler bu aşamada yazıya dökülür.

Önce elde ettiğiniz bilgileri önünüze koyun ve bunları nasıl yazacağınızı düşünün. Şu adımlara dikkat edin:

• Elde ettiğiniz bütün bilgileri gözden geçirin.
• Eğer elde ettiğiniz bilgilerin eksiksiz olduğunu düşünüyorsanız, öncelikle bir yazı planı çıkarmalısınız.
• Haber yazma tekniğinizin hangisi olacağına karar verin.
• Haberde kullanılmasını düşündüğünüz alt konu ya da temaları belirleyin ve bunları yazı planın ilgili bölümlerine (giriş, gelişme, sonuç) not edin.
• Ardından plana uygun olarak yazma eylemine başlayın ve haberin ilk taslak metnini oluşturun.
• Yazma işleminin ardından haberinize uygun birden fazla başlık önerin.
• Öte yandan habere eşlik edecek görsel malzemelerin nasıl kullanılacağına da bu aşamada karar verip, onlara ilişkin açıklama yazılarını da yazmak gerekir.
• Bu aşamaları tamamladıktan sonra son aşamaya (denetim ve doğrulama aşaması) geçebilirsiniz.

Haber yazımında kullanılacak sözcüklerin seçilmesinde dikkat edilmesi gereken bazı kurallar şöyle sıralanabilir:

• Haber, akademik ya da edebî bir metin değildir ve hedef kitlesi büyük ölçüde toplumun genelidir. Bu nedenle, toplumu oluşturan tüm bireylerin anlayabileceği biçimde yalın cümleler kurulması gerektiği açıktır.
• Anlamı bilinmeyen ya da anlamı toplumun geneli tarafından bilinmediği düşünülen sözcükler ya da argo sözcükler kesinlikle kullanılmamalıdır.
• Yazımı konusunda tereddüt edilen ya da şüpheye düşülen sözcükler için ise imla kılavuzuna başvurmaktan çekinilmemelidir.
• Haber metninde kullanılacak yabancı kelimeler varsa bunlar açıklanmalı, haberi okuyan ya da dinleyenler sözlüğe bakmak zorunda kalmamalıdır.
• Haberde “bunlar, şunlar” gibi ifadeler kullanılmamalıdır.
• Ayrıca, “bu arada, bilindiği gibi, öte yandan...” gibi ifadelerden de kaçınılmalıdır.
• Belirsizlik ifade eden sözcükler yerine daha somut anlatımlar tercih edilmelidir.
• Genellikle belirsiz ad tamlamaları, yapıları bozularak yanlış kullanılmaktadır.
• Aynı sözcük bir cümlede eğer mümkünse bir kez kullanılmalıdır.

Haber yazımında dikkat edilmesi gereken cümle yapısına ilişkin kimi noktalar şöyle sıralanabilir:

• Haber cümleleri doğru, kısa ve kolayca anlaşılır olmalıdır.
• Bir cümlede sadece bir fikre yer verilmelidir.
• Cümleler olabildiğince kısa ve öz anlatımlar içermelidir.
• Cümleler dil bilgisi kurallarına uygun olmalıdır.
• Cümleler duru, yalın ve açık olmalıdır.
• Muhabir kendi fikirlerini haber metnine katmamalı ya da karıştırmamalıdır.
• Haber metninde geçen “benim, ben, bana, bizi, bizim” gibi sözleri, haber kaynağına gönderme yaparak kullanmalıdır.
• “Şok oldular”, “iğne atsan yere düşmez” gibi sıradan tanımlamalardan kaçınılmalıdır.

Akademik unvanların yazılışında şu kurallara dikkat ediniz:

• Rektör: Üniversite yöneticisi
• Dekan: Fakülte yöneticisi
• Müdür: Yüksekokul, birim yöneticisi
• (Genel, Fakülte, Okul) Sekreteri: İdari yönetici
• Prof. Dr.: Profesör Doktor, doktora ünvanı var
• Prof.: Profesör, sanatta yeterlilik sahibi, doktor unvanı yok
• Doç. Dr.: Doçent Doktor
• Dr.Öğr.Ü.: Doktor Öğretim Üyesi (Eski adı: Yrd. Doç. Dr.: Yardımcı Doçent Doktor)
• Arş. Gör.: Araştırma Görevlisi
• Öğr. Gör.: Öğretim Görevlisi
• Dr.: Doktor
• Öğretim elemanı: Tüm akademik personel anlamındadır.
• Öğretim üyesi: Dr. Öğretim Üyesi, Doçent ve Profesörleri tanımlar.
• Öğretim görevlisi: Öğretim üyesi dışındaki öğretim kadrolarını tanımlar.

Haber metinlerinde saat yazımında karşılaşılan bazı yanlışlar ise şunlardır:

• “Sabah saat 04.30’da” ifadesi yerine “04.30’da” ve “akşam 04.30’da” ifadesi yerine “16.30’da” yazılmalıdır.
• “Saat 16.00 sularında” ifadesi yerine “saat 16.00 sıralarında” yazılmalıdır.

Ancak “saat 11.25 sıralarında” ifadesi de yanlıştır; zaten olayın gerçekleştiği an dakikasıyla belirtilmektedir.

• Aynı şekilde tarih belirtirken de “1978’li yıllarda” yerine “1978’de” ya da “1970’li yıllarda” yazılmalıdır.
• TDK imla kurallarına göre çeyrek, dakika, saniye ifadesi yoksa saatlerin yazı ile eğer bu ifadeler varsa rakamla yazılması gerekmektedir.

Haber dilini ve anlatımını etkileyen unsurlar; haberin yayınlanacağı kitle iletişim aracının türü, haberin konusu, niteliği, hedef kitlesi, ne zaman yayınlanacağı, en önemli unsurun ne olacağı ve habere ayrılan yer ya da süre ile bağlantılı olarak değişir.

Haber yazmanın dördüncü aşaması, bir haberin doğruluğuna verilen öneme de atfen “denetim ve doğrulama” şeklinde ifade edilebilir. Haberin taslak metni tamamlandıktan sonra “gözden geçirme ve düzeltme aşaması” da denilebilecek denetim ve doğrulama aşamasına geçilir. Haber metni ancak bu aşama da tamamlandıktan sonra yayıma hazır hâle gelir.