HABER YAZMA TEKNİKLERİ - Deneme Sınavı - 19

Teknik çoğunlukla muhabirin olaya aktif tanıklığını gerektirir. Muhabirin tanıklığının mümkün olmadığı durumlarda ise tanıkların ifadelerine dayanan ve gelişimi farklı kaynaklara doğrulatılmış bir haber yapım sürecini zorunlu kılar. Bu tekniğin sıkça kullanıldığı tür, spor haberciliğidir. Özellikle de spor karşılaşmalarının aktarımında sıklıkla tercih edilir. Genellikle 24 saatlik bir dilim içinde gerçekleşen olayların aktarımında bu teknik tercih edilir. Günümüz kitle iletişim araçları gazete haricinde anlık haber verme kapasitesine sahip olduklarından kronolojik dizi tekniği, 24 saati aşan durumlar için çoğunlukla işlevsel değildir. Olayın önemli anlarının belirli bir zaman dizgesi ışığında anlatılması esasına dayanan bu yöntem günümüzde haber siteleri tarafından sıklıkla kullanılmaktadır.

Bireyin var olduğu günden bu yana, yakın ve uzak çevresiyle haberleşme isteği ve ihtiyacı, iletişim teknolojilerinin doğuşunda ve yaygınlaşmasında en temel gerekçelerden biridir. Bugün, en uzak coğrafyalarda dahi hangi olayların meydana geldiğini, ne tür siyasi, ekonomik kararların alındığını, kültürel ve toplumsal değişimleri ve haber konusu olabilecek ne varsa her şeyi medya aracılığıyla öğrenmek; radyodan sesli olarak dinlemek, televizyondan sesli ve görüntülü izlemek, gazete ya da dergilerden de ayrıntılı olarak okumak mümkündür. 

Haberin konusu ne olursa olsun, gazetede okunan haberle, televizyonda ya da radyoda dinlenen haberin dil ve anlatım yapısı birbirinden farklı niteliklere sahiptir. Gazete, dergi ve İnternet gibi ortamlarda yaygın olarak kullanılan ve hedef kitlenin ''okuma'' eylemine yönelik olarak hazırlanmış olan haberler hedef kitlenin ''dinleme ve izleme'' eylemine yönelik haberler ve bu haberlerin nitelikleri en genel yapısıyla da ''konuşma dili tekniği''ni oluşturur.

Dil; ifade biçimi olarak, yazı ve konuşma dili olarak ikiye ayrılır. Yazı dilinde, toplumsal sistem içerisinde ortak kılınmış ve geliştirilmiş birtakım sembol ve işaretler kullanılır. Konuşma dilinin en temel ögeleri ses ve sesin farklı kullanım biçimleri ve sözcük dizgeleridir. Dilin farklı kullanım biçimleri sesin vurgulanması, tonlaması, şiddeti, sözcüklerin uyumu, zaman belirteçlerinin yerinde kullanımıdır. Her dilin söyleyiş özellikleri birbirinden farklı olabilir. 

Konuşma dili yazı diline göre gerek yapısal ve gerekse (formal) açısından farklılık gösterir. Konuşma dilinde sözcüklerin değişimi, yazı diline oranla daha hızlı olabilmektedir. Konuşma dili aynı zamanda yazı diline oranla daha doğaldır; bu nedenle, cümledeki kurallar dizgesine, söyleyişlere yazı dilindeki kadar dikkat edilmeyebilinir. Ancak yine de konuşma dilinin de, kendine özgü söyleyişe yönelik  kuralların olduğu unutulmamalıdır.

Öncelikli olarak gazete ve dergiler baskı teknolojisinin ürünleridir. Radyo ve televizyon ise havada yayılan frekansları kullanan elektronik teknolojinin ürünleridir. Basılı medya, okuyucunun gözüne, radyo kulağa ve televizyon da göze ve kulağa birlikte seslenir. Basılı medyaya ulaşmak için, okuyucu her seferinde dağıtıcı ya da satıcıya belirli bir ücret ödeyerek ulaşabilir. Radyo ve televizyona ise sadece bir kez cihaza para ödemesi yeterlidir. Yayınlar için - özel yayınlar haricinde- ücret ödemez. 

Gazete ve dergiler süreli yayınlardır, günlük, haftalık, aylık periyotlarda yayınlanır. İstediğin yerde, istediğin zamanda tekrar tekrar okuma olanağı vardır. Ancak radyo ve televizyon yayınını kaçırırsan tekrar dinleme (podcast haricinde) ve izleme olanağın yoktur. Radyo ve televizyon yayıncılığı anlık yayın anlayışıyla çalışır. 

Haber niteliği taşıyan bir olay olduğunda radyo ve televizyon, canlı yayınla olup bitenin tamamını dinleyicisine ya da izleyiciye ulaştırabilir. Ancak gazete ve dergiler için haberi okuyucuya ulaştırmak için en erken süre ertesi gün ya da acil/önemli durumlarda erken baskı yapabilirler. Radyo ve televizyon, haberleri sıcağı sıcağına dinleyicisine/izleyicisine ulaştırır. Gazetelerde çoğunlukla daha ayrıntılı içerik ve köşe yazıları bulunmaktadır. Meydana gelen bir olayı, yaşadığı anda ve yaşandığı yerden aktarabilme özelliğine sahip televizyona karşın, gazetede aynı haber, farklı yorum ve fotoğraflarla okunabilir.

Ayrıca teknolojik anlamda yayın içeriklerinin hazırlanmasındaki süreçlerde birbirlerinden farklıdır. Yayın araç ve gereçleri teknolojik nitelikler nedeniyle birbirlerinden farklıdır. Bir haber konusu gazete için , ses kayıt cihazı, kalem, kağıt ve fotoğraf makinesi ile haberleştirmek olanaklıyken, radyo için kayıt cihazına, televizyon için de kameraya ihtiyaç duyulur. 

Sonuç olarak bütün bu sıralanan unsurlar, haber dilindeki farklılıkların da temelini oluşturur. Gerek kitle iletişim aracının teknik ve yapısal özellikleri, gerekse habere konu olan olayın içeriğine göre haber sunumlarında farklılaşan dil; diğer değişle, söylem ve ifade biçimleri farklılık gösterir. En başta televizyon ve radyo haber bültenlerinde izleyici/dinleyiciye dakikalarla sınırlandırılmış bir süre içerisinde haberin/bilginin en anlaşılır ve açıklayıcı bir dille, ''karşılıklı konuşmuş gibi'' verilmesi gerekir. Televizyon kulağa ve göze, radyo ise kulağa hitap eden araçlar olduğu için elbette kullanılan dilin de bu duyu organlarına yönelik olması beklenir.

Radyo ve televizyonculuğun diğer kitle iletişim araçlarına göre en önemli üstünlüğü, şüphesiz ''anındalık'', ''canlılık'' ve ''hızlılık'' unsurlarına sahip olmasıdır. Meydana gelen olaylar çok kısa sürede televizyonda görüntü ve sesle, radyoda ise sesle aktarılabilir. Haber haline getirilen herhangi bir olay günlük gazetelerde okuyucu en erken, erken baskı yapılmazsa ertesi sabah ulaşabilirken televizyon ve radyo izleyicisine bir kaç saniye içinde ulaşabilir. 

Ancak burada altı çizilmesi gereken en önemli nokta haberin ''doğru'' ya da ''gerçek'' bilgiye dayalı olarak verilmesidir. Çünkü radyo ve televizyon haberciliğindeki ''hız'', kimi zaman haberlerin doğruluğunun kontrolünün geri plana atılması anlamında bir ''sorun'' olarak karşımıza çıkabilmektedir. Bu, televizyon haberciliğinde zamana karşı verilen yarışta haberi en hızlı vermekte, haberi doğru olarak vermek arasındaki ayrıma dikkat edilmelidir. Hızlı olmak zaman zaman doğru haberciliğin önüne bir engel olarak da çıkabilmektedir. Dolayısıyla, önemli olan haberin doğruluğu ve sonrasında en kısa zaman içerisinde izleyiciye/dinleyiciye ulaştırılmasıdır.

Radyo yayını içerisinde haber bültenleri genellikle saat başlarında, bazen de yarım saatlerde verilmekte ve haber bültenleri, bir ya da iki spiker tarafından seslendirilmektedir. Radyoda genellikle haberlerin özel olarak ya da başlıklarıyla yayınlandığı ara bültenler ile haberlerin detaylarıyla verildiği ana haber bültenleri yer almaktadır. Ana haberlerde, haberler detayları ile sunulurken, ara haber bültenlerinde ise, haberin başlığı ile spotu verilmektedir. Radyoda ana haber bültenleri genellikle sabah, öğlen ve akşam saatlerinde, ara haber bültenlerinden daha uzun süreli yayınlanır. 

*Haberlerde ilk haberden başlayarak en önemliden daha az önemliye doğru bir sıralama izlenir.

* Kim bültenlerde dış haberler, ekonomi haberleri, finans haberleri, hava ve yol durumu gibi haberler için ayrı duyurum müzik, efekt ya da sesleriyle hazırlanmış program müzikleriyle değişik bölümlemelere gidilebilir.

*Haberler ilgi çekmek temeline dayanır. 

*Genel bir sunumla dikkatler çekilip, habere giriş yapılır.

*Asıl olan hızlılıktır. 

*Açıklamadan çok bilgi önemlidir. 

*Bültende özel ses efektleri, teyp kaydı ya da telefon bağlantısı ile söyleyenin ağzından da sözler aktarılarak canlılık yaratılabilir.

*Haberler, taze haber alma gereksinimini sağlayan açık, anlaşılması kolay ifadeler  üzerine kuruludur. 

*Haber türünün en zayıf yönü, tekrarlanmazsa geri dönüş olanağının bulunmasıdır.

Bir televizyon haber bülteninin özellikleri; 

* Haber bülteni, program jeneriği ile başlar, 

* Spiker, programın açılış konuşmasını yaptıktan sonra genellikle haber özetleri verilir, 

* Dramatik bir bütünlük gerektiren televizyon haberlerinde bir yandan üslup ön planda iken, spiker ve muhabirlerin bilgi ve becerileri de haber sunumunu etkiler,

* Bültende, ilk haber en önemli haberdir, 

* Ses ve görüntü bir aradadır. Genellikle fon müziği kullanılmasa da özel ses ve görüntü efektleri, görsel malzemeler, canlı bağlantılar oldukça yaygın biçimde kullanılır. Görüntü, haberi tamamlayan en önemli unsurdur.

* Haberin son kelimesi son görüntü ile biter. Haber metninin uzun ve görüntünün az olduğu durumlarda, görüntünün birkaç kez döndürüldüğü ve arka planda da haber metninin okunduğu görülmektedir. 

* Haberlerde gazetelerdeki gibi bölümlemeler görülmez. Ancak haberlere özel jenerikle haber turu, kısa kısa, gündem, özel haber, güncel vb. başlıklarla ayrımlamalar yapılabilir. 

* Haber bültenlerinin sonunda, bazı televizyon kanallarında uygulanan bir yöntem olarak bir gazetecinin ya da köşe yazarının gündemdeki olayları yorumladığı ''yorum'' bölümleri dikkat çeker. 

* Spor ve hava durumu haberleri genellikle ayrı bir şekilde farklı bir sunucu tarafından verilir. Dolayısıyla, televizyon haberciliğinde daha fazla yaratıcılık ve ekip çalışması gerekmektedir.

Televizyon haberinin ifade biçimi olarak iki dile sahiptir. Biri haber içeriğini anlatan metin dili diğeri de, yayına verilen olayı gösteren video görüntüsünün birbiriyle tutarlı olması gerekir. Bir yanda okunan metin ile diğer yanda gösterilen video görüntüsünün birbiriyle tutarlı olması gereklidir. Bu nedenle görüntü kayıtlarının numarası ve süresinin, spikerin okuyacağı metinle uyumlu olması şartı söz konusudur. Programı yöneten yönetmenin de, her iki ortama ilişkin başlangıç ve bitiş sürelerini bilmesi ve ona göre davranması bir zorunluluktur. Bu çerçevede, bir televizyon haber bülteninde haberlerin sıra numarası, spikerin okuyacağı metin, önceden hazırlanmış haber bandının, numarası, süresi ve son sözünün ne olduğu önceden belirtilmelidir.

Karşılıklı konuşur gibi âdeta ''senli-benli'' haber yazmak, gazetecilik uygulamaların rutin alışkanlıkları arasında ''aykırı'' bir durum yaratır. Bu nedenle radyo ve televizyonculuğun  haber dili ''konuşma dili tekniği'' olarak ayrı biçimde ele alınarak incelenmelidir. Radyo ve televizyon haberciliğinde, haberlerin sesli olarak birine anlatılıyormuş gibi sunulduğundan, radyo ve televizyon haberlerinde kullanılan konuşma dili tekniği, karşıdaki insanlarla konuşuyormuş gibi haberi yazma temelini dayanır. Bu teknikte görüntü ve sesle haberi kamuoyuna aktarmak, izleyiciyi (dinleyiciyi) sıkmamak, merakını sağlamak ve duyduklarını anlaması için ona yardımcı olmak başlıca unsurlar arasındadır. Basit gibi görünsen de konuşur gibi yazmak, pek de kolay olmadığı gibi oldukça fazla yaratıcılık gerekir. 

Haberlerin sesli olarak birine anlatıyormuş gibi sunulduğu radyo, televizyon haberlerinde kullanılan konuşma dili tekniği, karşıdaki insanlarla konuşuyormuş gibi haberi yazma temeline dayanır. Yazılan haber sesli  olarak spiker tarafından izleyiciye (dinleyiciye) sunulur. Anahtar ilke, sunucuların izleyenleri (dinleyenleri) '' şimdi ne olduğunu duyduğu ya da gördüğünü aktarması esastır. Konuşma dilindeki gibi basit ve kısa cümlelerle yapılan bu anlatımda edilgen cümlelerden de yararlanılır. Bağlaç kullanımı ve dolaylı anlatım yaygındır. Bununla birlikte haberlerin anlaşılır kısalıkta olması gerekir. Kelimelerin zenginliği yerine, daha az kelimeyle daha çok bilgi aktarılmaya çalışılır. Açıklamalar ve geçmiş hakkındaki bilgilere yer verilmeyebilir. 

Konuşma dilinde radyo ve televizyon haberi hazırlarken, dinleyici profili az çok biliniyorsa, genel olarak saptanılan ortalama dinleyicinin bir adım ötesinde bir hedefi tutturmak gereklidir. Haber sunulurken ne çok mesafesiz (popüler), ne de çok mesafeli (seçkinci) olunmalıdır.

Gazete ve dergi haberlerinde olduğu gibi radyo ve televizyon haberciliğinde de bir haberin ''olmazsa olmaz'' koşulları sayılan 5N1K formülündeki haber ögelerinin mutlaka bulunması gerekir. Radyo ve televizyon haberciliğinde de bir haber metninin bazı soruları cevaplaması gerekmektedir.

* Ne ( Olay nedir, ne oldu?),

* Nerede ( Olay nerede oldu ), 

* Ne zaman ( Olay ne zaman oldu? ),

* Neden ( Olayın nedeni, nedenleri nelerdir? ), 

* Nasıl ( Olay nasıl gerçekleşti ),

* Kim ( Olayı yaratan ya da olayda var olan kişi/kişiler kimlerdir? ).

Sadece kulağa seslenen radyoda dinleyenler gerçekte ne düşünecekleri konusunda tamamen özgürdürler. Dinleyici; gazete, İnternet ya da televizyonda ki gibi görüntünün koşullandırmasına maruz kalmaktadır. Bu, dinleyiciye bir anlamda duyulan her mesaja dair canlandırma/imgelem yaratma üstünlüğünü ve ayrıcalığını da sağlamaktadır. 

Televizyonda ise imgelem büyük ölçüde görüntü demektir. Ancak görüntüye her zaman haber metni eşlik eder. Televizyon için haber metni hazırlarken göze ve kulağa çok kısa sürelerde ve kısa süreliğine ulaşılacağı düşünülerek, kısa ve açık ifadeler kullanılması en temel zorunluluktur. Bir gazete haberini yüzlerce kelime ile detaylı olarak anlatabilirken, televizyonda zaman sınırlılığı nedeniyle aynı haberi 60-90 saniye içinde verilmesi gerekir. Haberin oluş biçimini, habere konu olan olay yada kişileri ve haberde olayın nasıl ve ne zaman olduğunu doğru ve hızlı olarak vermek için büyük bir titizlikle, gereksiz detay ve tekrarlardan kaçınarak sadece televizyona özgü bir haber dili geliştirilmesi zorunludur.

Televizyon haberindeki en önemli unsur görüntüdür. Spikerin okuyacağı metnin tasarlanması kadar, gösterilecek görüntünün de  tasarlanması ve hatta haber görüntülerinin de öyküsel bir anlatım ile verilmesi gerekmektedir. Görüntü öyküsü ya da hikayesinin metnin ifadeleriyle örtüşmesi, her ikisinin de birbirini destekler nitelikte ve eş zamanlı aktarılması da zorunludur. Bu nedenle televizyon haber bülteni için metin yazılırken, eldeki mevcut haber görüntülerinin izlenerek bunlar çerçevesinde de metne dikkat edilmesi gerekmektedir.

Haber ajansları; medya kuruluşları ile hızlı haber alma gereksinimi duyan kamu ya da özel sektör kuruluşlarına, amaçları doğrultusunda olayları izleyerek, bunları tarafsızlık, doğruluk ve hızlılık ilkelerine bağlı kalarak değerlendirmeye tabi tutan ve sonra da edindiği bilgileri çeşitli yol ve yöntemlerle, en geniş şekilde abonelerine ulaştıran kuruluşlardır

Ajans haberlerinin genel ilkeleri; hızlılık, doğruluk, tarafsızlık ve ayrıntıdan oluşur.

Hipermetin: İnternet ortamındaki bilgi ya da haber, doğrusal olmayan hiyerarşik bir yapıda bulunur ve bunlar arasında oluşturulan bağlarla sayfalara, görüntülere ulaşılabilir.

Etkileşimlilik: İnternetteki sayfalarda yer alan haberler, insan veya makine olarak bir etkileşim ortamı sunmaktadır. İnternet kullanıcıları, haberlere ilişkin yorum yazarak aktif etkileşim gösterebildikleri gibi, bir haberi kaç kişinin hangi yerden bağlanarak okuduğu ve ne kadar süre sayfada kaldığı, bu sayfadan hangi sayfaya geçtiği gibi sanal izler bırakarak pasif ve sistem dışı bir etkileşim de gösterebilmektedir.

Dergi haberciliği, gazete ve televizyon haberciliğinden ayrı olarak, “zaman kısıtlılığı olmayan” bir habercilik türüdür.

Genel olarak bir basın bülteni; başlık, giriş, gövde, görseller ve sonuç (kapanış) bölümlerinden oluşan bir haber metnidir.

Görseller: Basın bülteniyle birlikte gönderilecek fotoğrafların neler olduğu ve bu fotoğraflarla ilgili tanımlamalar yazılmalıdır. Kimi zaman da video görüntülere de yer verilebilir. Ancak şu unutulmamalıdır: Haber çoğu zaman görüntü ile birlikte değerlidir ve görüntü yoksa haber de yoktur denir. Bir haber bülteninin yayınlanmasının en dikkate değer unsurlarından biri de kuşkusuz sahip olduğu görüntü değeridir.

Giriş: Çarpıcı ve iyi düzenlenmiş bir başlık oluşturduktan sonra açıklayıcı ve bülten ile ilgili temel bir fikir ortaya koyan bir giriş yazılmalıdır. Giriş paragrafı, tüm haberi 15-20 sözcükle özetlemelidir ve “kim, nerede, nasıl, neden” sorularına yanıt vermelidir.

Yerel habercilik, haberin konusu anlamında yerel konulara eğilmesi anlamını taşır.