HABER TOPLAMA TEKNİKLERİ - Deneme Sınavı - 6

Medya içeriğinde yayın kuruluşunun bağlantılı olduğu sermaye girişimi, siyasi parti ve dini grupların yansımaları görülebilmektedir

Konunun yeni olması ve zamanlama olarak duruma uygun olmasıdır. Aslında zamanlama haber değeri haberin dönemsellik açısından ele alınması bakımından da etkilidir. Olayların ve bazı konuların haber olarak değerlendirilmesinde zamanlama önemli bir göstergedir. Haberin güncel olması içinde yenilik, anilik ve yayınlandığı zaman için geçerli olmasını gerektirebilir.

Manipülasyon Modeli, medya sahipliği ve medyanın kontrolü üzerine kapsayıcı bir modeldir. Medya ve gazeteciler medya sahiplerinin çıkarları üzerinde doğrudan rol alan aktörler olarak görülmektedir.

Herhangi bir konuyu ele alırken olayın kişilere indirgenerek aktarılması, olgunun kişiselleştirilmesi, olayı daha kolay hatırlanır hale getirmektedir. Bu amaçla haberlerde faillerin isimleri verilir.

O gün ya da o an için diğerlerinden önemli kabul edilen olay ya da durum önemlilik değeri ile ilişkilendirilir. Büyüklük değerinde olduğu gibi konunun ya olayın kaç kişiyi ilgilendirdiği önemli olduğu gibi önemlilik değerinde de olayın yaygınlığı birincil öncelik kabul edilmektedir.

Haber değeri kavramı 1922 yılında bilgi kuramından hareketle ilk kez Walter Lippman tarafından ifade edilmiştir.

Haber değeri kavramı 1922 yılında bilgi kuramından hareketle ilk kez Walter Lippman tarafından ifade
edilmiştir. Lippman bir olayın yayınlanabilir olabilmesi için beklenmedik, sansasyonel, alışılmadık
olması gerektiğini ifade ederek durumu somut örneklerle açıklamıştır. Haber değeri olarak ayrıca
olayların içinde ünlü ya da toplumda etki yaratan bir kişilik olması, olay yerinin okura yakın olması,
okurun anlayabileceği bir mantık silsilesi içinde gerçekleşmesi gerektiğini ifade etmiştir

Haber değerleri konusunda birçok araştırmacı farklı nitelemeler kullanmıştır. Johan Galtung ve Marie Holmboe Ruge haber değeri konusunda sınıflandırma yaparak bir değerler listesi hazırlayan en önemli araştırmacılardır. Araştırmacılar çalışmalarında uluslararası nitelikte hangi haber hikâyelerinin televizyon haber bültenlerinde ya da gazetelerin birinci sayfalarında yer alarak dünya çapında bir gündem yarattığını
belirlemeye çalışmışlardır. Galtung ve Ruge, gündem oluşturan uluslararası konuların hangi ortak nedenlerle haber olduğunu belirlemişlerdir. Haber olmaya değer bu etkenler bir değerler listesi olarak kabul görmüştür. Belirli dönemlerde revize edilmekle beraber çalışma 1965’den bu yana en çok yararlanılan bilimsel kaynaklar arasındadır. (Galtung ve Ruge, 1965) Araştırmacıların belirlediği değerler; İlgililik, zamansal uygunluk, basitlik, tahmin edilebilirlik, beklenmezlik, devamlılık, kompozisyon, seçkin insanlar, seçkin uluslar ve olumsuzluk şeklindedir. Galtung ve Ruge, gazetecilerin haber seçimine ilişkin olarak sonraki çalışmalarında kendi temel değerler sistemini etkileyen daha ileri bir değerler dizgesi uygulamışlardır. Galtung ve Ruge’un, yenilenmiş değerlendirme dizgesi şu şekilde açıklanmaktadır:

• Olayın güncel olması;
• Haberin herkesi ilgilendirecek şekilde büyük olması;
• Olayın anlaşılabilir olabilmesi için gerekli bilgilerin tam olması;
• Kültürel ve coğrafi yakınlığın haberin izleyicisi açısından dikkat çekici olması;
• Konunun o gün ya da an için tahmin edilebilir olması ve talep görmesi, izleyici beklentilerinin
ve olacağı önceden kestirilebilinen olayların dikkate alınması ve duruma uygun olması;
• Olayın beklenmedik olması, ani gelişen, önceden kestirilemeyen haberlerin gündemde çok
çabuk yer alması;
• Olayın devamlılığının olması, arkası gelmesi;
• Haberlerin belli bir kompozisyonda verilmesi, haberler arasında dengenin sağlanması;
• Seçkin uluslara yapılan göndermeler;
• Seçkin kişilere yapılan göndermeler;
• Herhangi bir konuyu kişilere indirgenerek yayınlanması kişiselleştirme;
• Sonuçları kötü olan durumlar olumsuzluk olarak belirlenmiştir

Haberlerin toplanması, seçilmesi ve elenmesinde etkili
olduğu düşünülen bir kaç temel yaklaşım şu şekilde sınıflanmıştır: (Altschull, 1984)
Olay merkezli: Olayların gerçekliğini tamamen ve özünü bozmaksızın kitle iletişim araçları ile
okuyucu, dinleyici ve izleyicilere taşınması düşüncesi “Ayna” yaklaşımı altında verilmektedir. Haberi
toplumun aynasıdır. Haber içeriği tamamen gerçeği aynanın gerçekliğini yansıtmakta haber içeriği
medyaya bilgi verenler ile konuyu haber olarak seçenler arasında dengelenmektedir.
Mesleki rutinler: Mesleki uygulamalar yaklaşımına göre gazetecilerin haber toplama yöntemleri
işverenin kurumsal gereklilikleri nedeniyle etkilenmekte ve gazetede yer alan haberin içeriğini
farklılaşma yapabilmektedir.
Gazeteci Merkezli: Haber toplama gazeteci merkezlidir. Tarihsel bir gelenekle haberi şekillendirme
süreci gazetecilerin mesleki yargıları altında yapılmaktadır. Gazetecilere özgü faktörler haberin
toplanmasını ve yayınlanmasını etkilemektedir. Bu yaklaşıma göre gazetecilerin toplumdaki rolü,
gerçekliğin içindeki sahte görüntünün açığa çıkartılmasında gazetecilere rehberlik etmektedir. Başka bir
deyişle standartlarıyla ve sapmalarıyla beraber gazeteciler toplumun kendilerine biçtiği değerden
kaynaklanan bir güçle hareket etmektedirler.
Dış Etmenler: Haber toplama dış etmenlerden etkilenmektedir. Başka bir söyleyişle gazeteciler
haberleri toplarken ekonomik güçler, kültür, gelenekler ve dinleyiciler gibi etmenlerden
etkilenmektedirler. “Piyasa” koşullarının gazetecilikte medya içeriğini etkilemesi, iletileri hem izleyicinin
isteklerine hem de ihtiyaçlarına göre hazırlamaya neden olmaktadır. “Kitle Manipülasyonu” yaklaşımında
medya içeriğinin toplumun güçlü üyeleri tarafından etkilendiği kabul edilmektedir. Medya içeriğindeki
ideolojinin belirlenmesinde medya içeriğini finanse edenler en önemli rolü üstlenmektedir. Medya
yatırımcılarının ideolojisi ile haber içeriği arasında dört temel ilişki olduğunu söylemektedir. Ülkeden
ülkeye değişen kitle iletişim sistemleriyle beraber bu sistemlerin farklı yapıdaki çalışma yöntemleri de
değişmektedir.
Kamusal ilişki: Gazete, dergi, radyo ve televizyon yayınlarının içeriği resmi yasalarla, yönetmeliklerle
belirlenmiştir. Haber medyası kamu/devlet teşebbüsü olduğu gibi yönetiminin bir kısmı devlet
kontrolünde de olabilmekte ya da lisans sözleşmeleriyle yayınları kontrol altında tutulabilmektedir. Hiçbir
ülkede tam özgürlük söz konusu değildir yayın kuruluşunun serbestlik derecesi verilen özerklik ile
belirlenir.
Tecimsel ilişki: Haber içeriği reklam verenlerin, yayın kuruluşunun sahip ya da sahipleri ve diğer
yayıncıların bulunduğu ticari ortak ve müttefiklerin görüşlerini, uygulamalarını yansıtmaktadır. Bu ilişki
düzeyinde piyasa şartlarında ekonomik etkenler belirleyici olmaktadır.
Çıkar ilişkisi: Medya içeriğinde yayın kuruluşunun bağlantılı olduğu sermaye girişimi, siyasi parti ve
dini grupların yansımaları görülebilmektedir.
Biçimsel olmayan ilişki: Medya içeriği, uygulamak istedikleri amaçları garanti altına almak için
doğrudan parasal destek veren yakınların, arkadaşların ya da tanıdıkların tercihlerini yansıtmaktadır.

Bu bağlamda haberlerde en çok bulunan ya da bulunmasına salık verilen genellenebilir haber değerleri başlıklar halinde şu şekilde toplanmıştır:

BÜYÜKLÜK

ÖNEMLİLİK

GÜNCELLİK

YAKINLIK

İLGİNÇLİK

ÜNLÜLÜK

NADİRLİK

OLUMSUZLUK

DEVAMLILIK

UYGUNLUK

EĞLENCE

KÜLTÜREL UYGUNLUK

GÖRSEL ÇEKİCİLİK

KİŞİSELLEŞTİRME

MİZAH

KOMPOSİZYON

HEYECANLILIK

CİNSELLİK

Türkiye’de her yıl yapılan üniversite giriş sınavları, memur maaş zamları, akaryakıta gelen zamlar, toplumun geniş bir kesimini yakından ilgilendirmektedir. Türkiye’de tüm il ve bazı ilçe merkezleri ile KKTC’nin başkenti Lefkoşa’da yapılan Yükseköğretimi Geçiş Sınavı’na (YGC) 1.837.000 aday girmiştir. Bu sınav ile ilgili yapılan her açıklama, her yeni bilgi sınava giren adayların yakın ilgisini çekecektir. Bu sınava katılan her adayın anne ve babaları, yakın akrabaları, arkadaşları, öğretmenleri, alanın sivil toplum örgütleri, bürokratları ve diğer ilgili kişileri ile önümüzdeki yıllarda üniversite
sınavına girecek kişiler ve onların aile ve yakınları düşünüldüğünde tüm Türkiye’yi ilgilendiren büyük bir haber olacaktır. Aşağıda verilen haberin metninde son dakika sürprizi olarak sunulan değişikliğin bu yıl sınava katılan herkesi ve daha sonraki yıllarda sınava girecek adayları da etkileyeceği ifade edilmektedir. Yapılan değişikliğin ortaya çıkartacağı sonuçların eğitim sistemini nasıl etkileyeceği uzmanlar kaynak gösterilerek açıklanmaya çalışılmış ve genel olarak Türkiye’deki sınav sistemi ile ilgili bilgiler verilmiştir.

GÜNCELLİK

Konunun yeni olması ve zamanlama olarak duruma uygun olmasıdır. Aslında zamanlama haber değeri haberin dönemsellik açısından ele alınması bakımından da etkilidir. Olayların ve bazı konuların haber olarak değerlendirilmesinde zamanlama önemli bir göstergedir. Haberin güncel olması içinde yenilik, anilik ve yayınlandığı zaman için geçerli olmasını gerektirebilir. Yenilik olarak haberin yeni bir bilgi
taşıması, anilik ile ilgili olarak olayın ya da konunun kısa bir süre önce gerçekleşmesi ani gelişen bir durum olmasını içermektedir. Yayınlandığı zaman içinde geçerli olması o konunun yayınlanacağı kitle iletişim aracına uygunluğu şeklinde ifade edilebilir

YAKINLIK
Bir olayın nerede olduğu izler kitle için önemlidir. Olayın gerçekleştiği yerin izler kitleye yakınlığı o olaya olan ilgiyi artırmaktadır. İnsanlar yakın çevrelerinde gerçekleşen olaylara başta, güvenlik olmak üzere birçok nedenden dolayı ilgi duyarlar.

İLGİNÇLİK

Haberin ilgi çekici, ilginç olmasıdır. Amerikalı Gazeteci Charles Anderson Dana, “Bir köpeğin adamı ısırması haber değildir, ancak bir adam bir köpeği ısırırsa o haberdir” diyerek haberin ilginçliğiyle ilgili en bilinen değerlendirmeyi yapmıştır. Bilinmeyen, o zamana kadar gerçekleşmemiş, sıra dışı, gündelik hayatımızın rutinlerini ihlal eden haberler ilginç olabilmektedir.

İnsan hayıtında dönem dönem rastlanan ancak pek sık olmayan ilginç olay ve durumlar nadirlik haber değeri adı altında değerlendirilmektedir. Nadirlik, ilginçlik haber değeri ile benzerdir yalnız burada gündelik hayatımızda şahit olduğumuz, önceden bildiğimiz konu ve olaylar gündeme gelir. Örneğin tam güneş ya da ay tutulması haberleri, beş bacaklı doğan kuzular, konuşan papağan haberleri, derisinin ya da postunun üzerinde kutsal simgelerin ya da yazıların olduğu görülen hayvanlar ve bunun gibi benzer konular nadir görülen olaylar olarak haberleştirilebilirler. İlginçlik özelliğinde olduğu gibi sansasyonel nitelik taşıyan bu konuların çoğu daha önce görülmesine rağmen insanların ilgisini çekmektedir.

Bir olayın izleyici kitlelerde korku, endişe ya da öfke yaratacak bir biçimde medyada sürekli ve aşırı olarak işlenmesi sürecine "ahlaki panik" denmektedir.

Haber değeri kavramı 1922 yılında bilgi kuramından hareketle ilk kez Walter Lippman tarafından ifade edilmiştir. Lippman bir olayın yayınlanabilir olabilmesi için beklenmedik, sansasyonel, alışılmadık olması gerektiğini ifade ederek durumu somut örneklerle açıklamıştır. Haber değeri olarak ayrıca olayların içinde ünlü ya da toplumda etki yaratan bir kişilik olması, olay yerinin okura yakın olması, okurun anlayabileceği bir mantık silsilesi içinde gerçekleşmesi gerektiğini ifade etmiştir.

Haberlerin toplanması, seçilmesi ve elenmesinde etkili olduğu düşünülen bir kaç temel yaklaşım şu şekilde sınıflanmıştır: (Altschull, 1984)

Olay merkezli

Mesleki rutinler

Gazeteci Merkezli

Dış Etmenler

Kamusal ilişki

Tecimsel ilişki

Çıkar ilişkisi

Biçimsel olmayan ilişki

Herhangi bir konuyu ele alırken olayın kişilere indirgenerek aktarılması, olgunun kişiselleştirilmesi, olayı daha kolay hatırlanır hale getirmektedir. Türkiye’de çok yaşanan töre, namus, etnik ayrımcılık gibi toplumsal sorunlar faillerin ya da kurbanların isimleriyle anılmaktadır. Toplumda infial yaratmış cinayetler, siyasi skandallar, özellikle rüşvet ve yolsuzluk olayları, bu olaylara karışan kişiler üzerinden tanımlanarak medyada yer almaktadır. Geçmiş yıllarda Üzeyir Garih, Güldünya, Münevver Karabulut, Hrant Dink, ABD’de uzun süre gündemde kalan O.J. Simpson davaları kişiselleştirme haber değerine önemli örneklerdendir. Türkiye’deki kadınlara yönelik işlenen birçok cinayetin simgesel ismi olan Güldünya, kadınlara yönelik şiddeti önlemek ve toplumda bu konuda bilinç oluşturmak için birçok konser, kitap ve toplumsal sorumluluk kampanyalarına ilham kaynağı olmuştur.

Galtung ve Ruge’un, yenilenmiş değerlendirme dizgesi şu şekilde açıklanmaktadır:
• Olayın güncel olması;
• Haberin herkesi ilgilendirecek şekilde büyük olması;
• Olayın anlaşılabilir olabilmesi için gerekli bilgilerin tam olması;
• Kültürel ve coğrafi yakınlığın haberin izleyicisi açısından dikkat çekici olması;
• Konunun o gün ya da an için tahmin edilebilir olması ve talep görmesi, izleyici beklentilerinin
ve olacağı önceden kestirilebilinen olayların dikkate alınması ve duruma uygun olması;
• Olayın beklenmedik olması, ani gelişen, önceden kestirilemeyen haberlerin gündemde çok
çabuk yer alması;
• Olayın devamlılığının olması, arkası gelmesi;
• Haberlerin belli bir kompozisyonda verilmesi, haberler arasında dengenin sağlanması;
• Seçkin uluslara yapılan göndermeler;
• Seçkin kişilere yapılan göndermeler;
• Herhangi bir konuyu kişilere indirgenerek yayınlanması kişiselleştirme;
• Sonuçları kötü olan durumlar olumsuzluk olarak belirlenmiştir.