GÜZEL SANATLAR

20. yüzyıl mimarlığına damga vuran İsviçre asıllı Fransız mimar Le Corbusier (1887-1965) ise mimarın, yapının ayakta kalmasının sağlanması ve
konfor koşulları gibi temel gereklilikleri yaratırken kişiye mutluluk veren onu yönlendiren şiirsel gücü gösterdiğini söylemektedir. Corbusier, mimarlığın
şiirsel yanını birçok mimarın ulaşmayı amaçladığı bir yönü olarak da açıklamıştır.

Mimarlığa yönelik yazılı tanımların ya da açıklamaların ortaya çıkışı, insanın çevresini biçimlendirmeye başladığı yani mimarlığın var olduğu sürece karşı oldukça geç döneme tarihlenir. Mimarlığa yönelik ilk tanımlamalar daha çok mimarın ve mimarlık eyleminin nasıl olması gerektiğine vurgu yapsa da mimarlık, ünlü Romalı mimar ve mimarlık kuramcısı Vitruvius (M.Ö. 1. yüzyıl) tarafından yazılan ve Antik Çağ’dan günümüze ulaşan tek mimarlık metni olan De Architectura’dan itibaren tartışılagelmektedir.

Gotik mimarlığın öteki üsluplara karşı üstünlüğünü savunan ve bu üslubun canlanmasına öncülük eden 19. yüzyıl İngiliz eleştirmen ve denemeci John Ruskin, mimari bir yapının heykel tasarımından farklı, belli bir yer için tasarlanıp yapı prensipleri dikkate alınarak inşa edilmesi gerektiğini öne sürer. Ruskin’in mimarlığı heykel sanatı ile benzeştirmesi mimarlığın sanatsal yönüne vurgu
yapması açısından dikkat çekicidir.

Bir yapı eylemi olarak mimarlık, tasarım ve inşa sürecinde bütün kapsayıcılığına karşın yapıtlar açısından çeşitli sınıflara ayrılmaktadır. Sınıflandırma yaygın hâliyle; zamana, yapılış amacına, üsluplara, malzemeye, yer-bölge ya da uluslara göre yapılmaktadır. Böylece mimarlık, gerçekleştirilme amacı benzer nitelikler taşısa da zaman, yer, işlev, biçim gibi faktörlerin etkisiyle bir çatı altında karakteristik özelliklerini yansıtırlar.
• Zamana göre sınıflandırma: Yapı eylemi ve mimarlık yapıtları önemli tarihi dönemlere göre sınıflandırılır. İlk Çağ, Orta Çağ, Rönesans Dönemi gibi.
• Yapım amacına göre sınıflandırma: Mimari yapıtların hangi amaçla yapıldığına göre sınıflandırmada yaygın olarak dinî mimari, peyzaj/bahçe mimarlığı, kent mimarlığı, Askeri mimarlık gibi çeşitlenen dallar sayılabilir.
• Üsluplara göre sınıflandırma: Zaman içinde ortaya çıkan ve ortak özellikler taşıyan üsluplara göre sınıflandırma içinde ampir, Art nouveau, barok, gotik, neo klasik gibi üsluplar yer almaktadır.
• Kullanılan malzemeye göre sınıflandırma: Yapıların inşasında temel alanın yapı malzemelerine göre sınıflandırma; taş, tuğla, ahşap, betonarme, çelik yapılar gibi.
• Yer, bölge ya da uluslara göre sınıflandırma: Selçuklu mimarisi, Osmanlı mimarisi, Türk mimarisi, İtalyan mimarisi ya da Uzak Doğu mimarisi gibi.

Mimarlıkta kullanıcı gereksinimleri yaygın olarak fiziksel ve psikolojiksosyal gereksinimler olarak iki ana başlıkta ifade edilmektedir. Fiziksel kullanıcı gereksinimlerinin başında mekân içinde kullanıcı, kullanıcı eylemleri ve eylemlerin yapılış biçimleri ile mekânsal büyüklüklerin belirlenmesine yönelik olan mekânsal gereksinimler gelmektedir. Bunu, mekândaki ortamın sıcaklığı, nemi, hava dağılımı, radyasyon ve hava hareketlerinden oluşan ısısal gereksinimler izler. Mekândaki sesin istenilen düzeyde olması, sesin yansıması ya da dağılımı bir başka ifadeyle mekânın konfor şartlarını etkileyen akustik yapısı işitsel gereksinimler, mekândaki doğal ya da yapay aydınlatma ile sağlanan kullanıcıların mekân içindeki eylemlerinin gerektirdiği aydınlık seviyesi ise görsel gereksinimler olarak fiziksel gereksinimler içinde yerini alır. Mekânın kullanımı sırasında kullanıcıların konforunu etkileyecek ortam koşulları gibi genellikle
fizyolojik koşullara odaklanan sağlık gereksinimi ve tasarım sürecinde planlanarak doğrudan, koruyucu olarak dolaylı ve tasarım sürecinde öngörülmediği için ancak yapının ya da kullanımı sırasında karşılaşılabilecek durumlara (doğal afetler, yangın, kazalar vb.) karşı güvenlik gereksinimi de fiziksel gereksinimler arasındadır. Bununla birlikte, kullanıcıların kendine özgü gereksinimleri olabilir. Bu gereksinimler; kullanıcılara (erkek, bayan, çocuk, yaşlı, engelli vb.) bağlı olarak mekân içinde gerçekleştirilecek eylemler, mekânın erişilebilirliği, mekânın tefrişi, mekânın boyutlandırılması, mekândaki görsel ve işitsel mahremiyet, mekânın biçim, renk, doku gibi estetik özelliklerine bağlı olarak değişebilmektedir.

Bir mekânın varoluşunu ve mimari bir yapıtın doğuşunu etkileyen olguların başında insanın gereksinimleri ile birlikte insanın yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan eylemlerin yer alacağı mekânın işlevi gelir. Bu yüzden işlev, kullanıcı
gereksinimlerine göre tasarımda mekânın boyutları, ölçeği ve biçimini etkileyen önemli etkenlerden biridir. Mimarlık Sözlüğünde yer alan tanıma göre; İşlev, kullanılış veya işleyiş bakımından amaca uygunluk; belirli bir amaçla ilgili eylem türü veya amacı gerçekleştirilen eylem tarzı, uğruna belirli bir şeyin yapıldığı görev; fonksiyondur. Bununla birlikte, gereksinimlerin belirlediği istekler ve onların programlaştırılması anlamına gelmekte; fakat daha sınırlı olguları anlatmak için de kullanılmaktadır.

Mimarlıkta bir yapının, yerçekimi, rüzgâr basıncı, toprak ve suyun itici gücü, deprem dalgaları vb. çeşitli konulara bağlı olarak meydana gelen sabit (statik) ve hareketli (dinamik) yüklere, değişik yönlerdeki kuvvetlere karşı şekil ve denge bozukluğuna uğramadan, yer değiştirmeden, sabit ve dengede kalarak karşı koyması için bir sisteme sahip olması gerekir. Bunu sağlayan yapının strüktürüdür. Yaygın olarak yapının taşıyıcı sistemini yani yük taşıyıcı bölümlerini ifade eden strüktür, yapının bütünün ve yapıyı oluşturan ögelerin her birinin
sabitliğini gerçekleştirecek bir koşullar birliğidir. İnsan, yaşadığı çevreye müdahale ettiği dönemde ilk barınaklar mağaralarken, sonraları çatkısını
yaptığı ağaç dalları, üst üste yığdığı doğal malzemeler ilk mimari strüktürlerdir. Dolayısıyla mağaralar, çadır ve kulübeler, tümülüs ve dolmenler ilkel strüktürlerin ilk örneklerini oluşturur.

Estetik görüntü ögelerinden biri olan doku, (tekstür), nesne ve varlıkların dış yapı özellikleri ve bunların objektif etkileridir. Yaygın bir tanımlamayla bir yüzeyde dokunma duyusuna hitap eden nitelikler ya da yüzeylerin dokunsal değerleri olarak da ifade edilir. Mimaride ise; mekânı, hacmi, biçimi, yüzeyleri örgütleyen malzemenin plastik görünüşüdür. İç’i sınırlayan dış yüzey örgüsüdür. Bu yüzden mimaride her malzeme yüzeylerde doku ile kendini görünür kılar

20. yüzyılın ilk çeyreğinde ortaya çıkan ve tüm toplumlar için ortak bir sanat dili geliştirmeyi hedefleyen sanat akımı De Stijl, temel geometrik formlar üzerinde dönemin biçimlendirme ve renk anlayışına kökten değişiklikler getirmiştir. De Stijl ile renkler, yalnızca birer süsleme ögesi olarak kalmamış, mekânın tanımlayıcıları hâline gelmiştir. Bu dönemde kırmızı, mavi ve sarı gibi asal renklerin kullanımı benimsenmiş ve karşıtlık yaratmak amacıyla beyaz, gri ve siyaha da yer verilmiştir. G. Rietveld’in Utrecht’deki Schroeder Evi asal renklerin kullanıldığı dönemin düzeyli örneklerinden biri olarak mimarlığın gelişimi üzerinde güçlü biçimde etkili olmuştur. Bu etkinin izleri Corbusier tarafından tasarlanan La Tourette Manastırı Şapeli’nde de görülür. Burada ışık, derin
doymuş kırmızı, mavi ve sarılarla boyanmış kaba dökümlü yüzeyleri tarayarak ilginin manastır şapelinin en önemli, en işlevsel parçası olan keşişlerin kullandığı sunakların üzerine odaklanmasını sağlamıştır.

İnsanın dünya üzerinde varlığını sürdürebilmesi şüphesiz ilişkilendiği bu çevre ile kuracağı etkileşime bağ­lıdır. Bu etkileşim, doğanın sunduğu ya da doğada bulduğu olanaklar (sığınacak ve korunacak doğal yerler gibi) yetersiz kalınca yaşamını sürdürmek isteyen insanın doğaya müdahalesiyle başlamış ve yapıcılığı ile devam etmiştir. Binlerce yıl öncesin­de başlayan bu müdahale insan için bireysel olan­dan toplumsal olana genişledikçe insanın yapıcılığı artmış ve çevreye müdahale ölçeği büyümüştür. Çevreye müdahale şekli ve boyutu değişen insanın gereksinimleri farklılaştıkça müdahale amacı da çe­şitlenmiş ve zamanla doğal çevre içinde insan yapısı bir çevre var olmaya başlamıştır. Başlangıçta yaşa­yabilmek için çevrenin doğal yapısını, bir başka ifa­deyle çevrenin sunduğu olanakları kullanan insan, günümüzde kendi ürettiği teknolojinin de yardı­mıyla çevreye müdahale aracını, müdahale şeklini ve daha da önemlisi müdahale amacını değiştirmiş­tir. Yeryüzünde ilk canlı ile birlikte var olan doğal ortam ya da koşullar, bir başka ifadeyle insanların ve diğer canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve etkileşim içinde oldukları çevre de böylece zaman içinde insanın yaşam koşullarına göre şekillenmeye başlamıştır.

Mimarlık, dar anlamda “yapı tasarımı sanatı ve bilimi” ya da “yapıları ve fiziki çevreyi tasarlama sanatı ve bilimi” olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımlar şüphesiz hem yaratıcısı hem de kullanıcısı insan olan mimarlığı derinlemesine anlamak ve anlatmak için yeterli olmayabilir. Mimarlık tanımları, farklı dönem ve yaklaşımlar ile geniş bir perspektif içinde algılanabilecek farklı disiplinleri içeren dinamik bir özellik taşımaktadır. Vitruvius, başarılı bir mimarlık için kullanışlılık (utilitas), sağlamlık (firmitas) ve güzellik (venüstas) kavramlarını sıralamış, bir başka ifadeyle binaların kullanıma uygun olması, sağlam bir strüktürü olması ve güzel, estetik olması gerektiğine vurgu yapmıştır.

Amerikalı mimar Louis Kahn (1901-1974) mimarlığın değil, bir mimarlık ürününün var olabileceğini, mimarlık ürünü yaratan kişinin bunu hiçbir stil, teknik metot tanımayan mimarlık ruhuna atfedebileceğini söylerken mimarlığı ölçülemezin yakalanması olarak tanımlamaktadır. Kahn’ın bir makalesinde mimarlık, doğanın yapamadığıdır şeklinde ifade bulur ki bu, Kahn’ın tanımlarında mimarlığın somut bir ürün olma özelliği yanında yaratıcılık gerektiren özelliğine de dikkat çektiğinin göstergesidir.

Strüktür, bir bütün olarak çalışan ve üzerine gelen yatay ya da düşey yükleri toprağa ileten sistemdir. Bir yapının yük taşıyıcı bölümüdür.

Geçmişten bu yana iyi bir mimarlığın estetik, kullanışlılık ve sağlamlık gibi bazı özellikler taşıması yanında bilim ve teknoloji ile zenginleştirilerek Rudolph’un ifade ettiği gibi neyin mümkün olabileceğini gösterme sanatı olması diğer sanatlarda olduğu gibi mimarlığın özel bir algı gerektiren değerler taşıyan yönünü ortaya koyar. İnsanda çeşitli duygular uyandıran, mimarlığın “özel bir algılama” ile duyusal olarak hissedebileceği bu değerleri Marcel Breuer şu somut dizelerle anlatmaya çalışır:

Mimarlık?

Kulaklarımızla işittiğimiz renkler;

Gözlerimizle gördüğümüz sesler;

Avuçlarımızla dokunduğumuz boşluklar;

Dilinizdeki mekânın tadı;

Ölçülerin güzel kokusu;

Taşın özsuyudur.

Formüle edilen mimarlık tanımları genellikle üç temel bileşen üzerine kurgulanmakta ve bile şenler arası formül işaretleri artı ya da çarpı olarak yer almaktadır. Son iki formüle göre de bir yapıda sanatsal değer azaldıkça mimarlık ya da mimari değer de azalmakta, bir çarpan olarak sanatsal değer arttıkça mimari değer de yükselmektedir. Özünde tasarım söz konusu olduğu için mimarlık; resim, heykel ve müzikte olduğu gibi salt sanattan oluşmamakta, içinde işlev, teknoloji ve bunların sanatla yoğrulması ya da bütünleştirilmesi söz konusu olmaktadır. Kaldı ki içinde sanatsal boyutu olmayan bir yapının herhâlde mimarlık ürünü olarak düşünülmesi mümkün değildir.

Mimarlık, tasarım süreci içinde özünde yaratma eylemi olan, gereksinimleri karşılama ya da problem çözümüne odaklanan bir yapı eylemidir. Koşullara yanıt olma, gereksinimleri karşılama ya da problemleri çözme özelliği mimarlığı çok özel bir yapı tasarımı eylemine dönüştürür. Bu eylem, içinde yaşadığımız çevreye bina iç mekânlarından kentsel dış mekânlara kadar sınırlar koyar ve ya­şamımıza ev sahipliği yapan çevrenin düzenini yaratır.

Şehir planlama, kentsel tasarım, peyzaj mimarlığı ve iç mimarlık gibi tasarım disiplinlerinin yanı sıra inşaat mühendisliği, makine mühendisliği, elektrik-elektronik mühendisliği ve strüktür mühendisliği gibi mühendislik disiplinlerinden birinin, birkaçının ya da hepsinin mesleki alanda tasarımdan uygulamaya bir mimari yapının ortaya çıkışında önemli katkıları bulunmaktadır.

Marcus Vitruvius Pollio, bir tanım yapmak yerine mimarlığın taşıması gereken özelliklerini açıklamıştır. Vitruvius, başarılı bir mimarlık için kullanışlılık (utilitas), sağlamlık (firmitas) ve güzellik (venüstas) kavramlarını sıralamış, bir başka ifadeyle binaların kullanıma uygun olması, sağlam bir strüktürü olması ve güzel, estetik olması gerektiğine vurgu yapmıştır.

Amerikalı ünlü mimar, yazar ve eğitimci Frank Lloyd Wright’a (1867-1959) göre mimarlık, biçim hâline gelmiş yaşamdır. Wright, bir mimarın aynı zamanda döneminin iyi bir yorumcusu ve şairi olması gerektiğini vurgularken tasarımlarına yansıttığı mimarlığın şiirselliği ile mimarın içinde bulunduğu zaman ile ilişkisine dikkat çeker.