GÜZEL SANATLAR

Bir edebiyat kuramı benimsediği ilkelere göre yazarın ya da okurun kimliğini, metnin anlamını ya da yapısını kendi yaklaşımına göre inceler. Bu bölümde belli başlı edebiyat kuramlarını, sınıflandırma ölçütlerinden yola çıkarak inceleyeceğiz. Bu sını andırmalar yazınsal metnin oluşumunda rol oynayan dört unsur temel alınarak yapılmıştır. Bu eksende; Dış Dünya Odaklı Kuramlar, Yazar Odaklı Kuramlar, Eser Odaklı Kuramlar ve Okur Odaklı Kuramlar yer alır. Doğru yanıt B'dir.

Etkileri 18. yüzyıl sonlarına kadar süren Yansıtma Kuramı’na göre edebiyat, içinden çıktığı toplumu yansıtır. Doğru yanır C'dir.

9. yüzyılda Romantizm akımının etkisiyle sanatçının ön plana çıkmaya başladığı görülür. Yazar Odaklı Kuramlar eseri, sanatçının duygularının bir yansıması olarak görür. Sanatçı, eserleri aracılığıyla okurlarına duygularını dile getirir. Dolayısıyla, sanatın açıklanmasında sanatçının yaşantısı önemli bir yer tutar. Yazar Odaklı Kuramlar olarak Anlatımcı Kuram’dan ve Psikanalitik Kuram’dan söz etmek mümkündür. Doğru yanıt E'dir.

Eser Odaklı Kuramlar, edebiyat incelemelerin de edebî eserin ön plana çıktığı kuramlardır. Edebiyat incelemelerinde bu tür kuramlara göre bir eseri iyi bir biçimde çözümleyebilmek için esere dışarıdan değil, içerden bakmak ve eseri dil içi ögelerle ele almak gerekir. Bu anlayışı benimseyen kuramlardan ilki Rus Biçimciliği’dir. Rus Biçimciliği’ni, Yeni Eleştiri ve Yapısalcılık gibi diğer Eser Odaklı Kuramlar izlemiştir. Doğru yanıt A'dır.

Okurun sadece alıcı değil, metni yorumlamaya katılan üretken bir konumda olduğunu savunan Okur Odaklı Kuramlar olarak Duygusal Etki Kuramı, Alımlama Estetiği, Feminist Eleştiri ve Yazınsal Göstergebilim Kuramını içermektedir. Doğru yanıt E'dir.

Akımlar çoğunlukla o dönemde yaygın ve yerleşik olan akımlara karşı çıkılmasıyla başlar. Her yeni akım; üslup, içerik, sanatta amaç ve işlev konusunda yeni önerilerle gelir.

Akımlar belirli bir dönemde doğar ve yaygınlık kazanır ancak başlangıç ve bitiş tarihlerini belirlemek zor ve tartışmalıdır:

Akımlar genellikle çok katı ilkeler etrafında oluşmaz, akımın temel ilkeleri doğrultusunda eserler verildikçe belirli bir zevk ortaya çıkar. Bazen bunlar kural olarak ortaya konur ve bu tarihten sonra akım çerçevesinde verilen eserler genellikle bu kurallara uyar.

Akımlar hem zaman içerisinde hem de temsilcilerinin farklı eğilimlerine bağlı olarak aynı dönemde değişiklikler gösterirler.

Akımlar içinde ayrıca eğilimler vardır. Özellikle modern sanat için geçerli olan eğilim kavramı, aynı akım içinde gruplaşan sanatçılar arasındaki tutum farklılıklarını belirtir.

Bir sanatçı, sanat yaşamı boyunca birden çok akımla bağlantılı olabilir. Bir akımın temsilcisi olarak görülen ya da o akımla bağlantılı olarak nitelendirilen bir sanatçıyı başka akımların temsilcisi olarak da görmemiz olağandır. 

Doğru yanıt D'dir.

Sanatsal yazılar, zaman zaman birbirlerinin anla- tım tekniklerinden yararlansa da şiir ve düzyazı olmak üzere iki ana türde yazılabilir. Şiir dışında düzyazı ile yazılan sanat yazılarının en belirginleri olarak öykü, roman, tiyatro türleri örnek olarak verilebilir. Doğru yanıt A'dır.

Düşünce yazıları genellikle deneme, fıkra, eleştiri gibi öznel yanı bulunan ve genellikle gazete çevresinde oluşan yazılardır. Anı, günlük, gezi, özyaşam öyküsü gibi türler ise kişisel hayatı konu edinen düşünce yazıları olarak kabul edilmektedir. Doğru yanıt E'dir.

Öykü, yaşanmış ya da yaşanması olası olayları,
durumları bir kurgu biçiminde anlatan yazınsal bir
türdür.

Edebiyat ya da yazın, okurda estetik bir haz yaratmayı amaçlayan, dilsel bir sanat alanı ve bu alanda yaratılmış eserlerin hepsidir.

Edebiyat nedir sorusu bir tanımın sınırları içinde aktarılamayacak kadar kapsamlıdır. Çünkü her bir tanım edebiyatın farklı özelliklerini vurgulamaktadır. Bütün bu tanımlardan yola çıkarak edebiyatın özelliklerini şöyle özetleyebiliriz: Edebiyat dile dayalı bir sanattır, edebiyat bir yazma sanatıdır, edebiyat kurmacadır, edebiyatın malzemesi düşünce ve duygulardır, edebiyat bir bilim koludur, edebiyat özgündür; edebiyat, gerçeği estetik bir tarzda yansıtır, edebiyat çok anlamlıdır, edebiyat kendi içinde çeşitli türlere sahiptir.

Hem bir sanat hem de bir bilim dalı olarak benimsenen edebiyatta çeşitli kuramlar vardır. Kuramlar, sadece tarih sırasına göre sınıflandırılabileceği gibi, öznelci ya da nesnelci olmalarına göre veya bilgisel ya da duygusal olmalarına göre de sınıflandırılabilirler. Bir edebiyat kuramı benimsediği ilkelere göre yazarın ya da okurun kimliğini, metnin anlamını ya da yapısını kendi yaklaşımına göre inceler. Burada belli başlı edebiyat kuramlarını, sınıflandırma ölçütlerinden yola çıkarak incelemiştir. Bu sınıflandırmalar yazınsal metnin oluşumunda rol oynayan dört unsur temel alınarak yapılmıştır. Bu eksende; Dış Dünya Odaklı Kuramlar, Yazar Odaklı Kuramlar, Eser Odaklı Kuramlar ve Okur Odaklı Kuramlar yer alır.

Yansıtma Kuramı’nın kökenini Platon ve Aristoteles gibi Antik Yunan filozoflarının edebiyat üzerine yazdıkları oluşturur. Etkileri 18. yüzyıl sonlarına kadar süren Yansıtma Kuramı’na göre edebiyat, içinden çıktığı toplumu yansıtır. Platon’a göre edebiyat eseri dış dünyada var olan gerçekleri, nesneleri öykünme yoluyla yansıtır. Platon’un ünlü “dünyaya ayna tutmak” sözü bu kuramın temelini oluşturur.

19. ve 20. yüzyılda sanatı açıklamak için yansıtma kavramını kullanan en önemli edebiyat kuramı, Marks, Engels ile Plehanov’un isimlerinin ve görüşlerinin öne çıktığı Marksist estetik kuramıdır. Marksist estetik kuramı kendi ideolojik sistemine dayalı bakış açısını yansıtma kuramının temeline yerleştirmiştir. Marksist görüşe göre bir toplumun ekonomik yapısındaki değişimler, yeni felsefi düşüncelerin doğmasına, dinî inançlardaki değişimlere ve yeni sanat türlerinin doğmasına neden olur. Buna bağlı olarak edebiyat da bir ideoloji türü olarak ekonomik açıdan güçlü olan sınıfın çıkarlarını dile getirir. Bu anlayış, kuramın estetik görüşünü diğerlerinden farklılaştırır. Bu kurama göre edebiyat eserinde konu, toplumun gündelik yaşamıdır ve yazar eserini olabildiğince gözlemlerine dayanarak gerçekçi biçimde oluşturmalıdır. Gerçeklik kavramı dönemin bilim görüşünden etkilenmiştir. Buna göre, olaylar mucizelerle değil, toplumsal kanunlarla açıklanabilir. Yazar da bir bilim adamı kadar tarafsız olmalı ve gerçekleri bütün yönleriyle yansıtmalıdır. Marks ve Engels, ideoloji ile sanat arasında bir nedensellik bağı olduğunu savunurken, Plehanov sanat eserinde açık ve doğrudan propagandanın yeri olmadığı görüşünü savunur.

Dilbilim: Dillerin yapısını, gelişmesini, dünyada yayılmasını ve aralarındaki ilişkileri ses, biçim, anlam ve cümle bilgisi yönünden genel veya karşılaştırmalı olarak inceleyen bilim.

Göstergebilim: Anlam bakımından, doğadaki ağaç, gösterilen; a.ğ.a.ç. sözcüğü, gösteren; bütün dillerde gösterileni ifade eden gösterenin zihinde oluşturduğu anlam ve kavram göstergedir. En genel ve en bilinen tanımıyla göstergeleri ve gösterge dizgelerini inceleyen bilim dalı da göstergebilimdir.

Eserlerinde yabancılaşma başta olmak üzere, insanın kendine karşı işlediği suç ve özgürlük gibi temaları ele alan bir diğer ünlü ekspresyonist Franz Kafka’nın en tanınmış eserleri Dava ve Dönüşüm’dür.

Edebî eserin kendisi ile iletişim kuracak bir okur için var olduğunun fark edilmesi edebî eserlerin incelenmesinde okuru odak hâline getirmiştir. 20. yüzyılda Avrupa’da Okur Odaklı Kuramlar’ın etkili bir biçimde ortaya çıkmasında 19. yüzyılın olgucu ve nesnel bilim görüşünün sekteye uğraması önemli bir etken olmuştur. Okurun sadece alıcı değil, metni yorumlamaya katılan üretken bir konumda olduğunu savunan Okur Odaklı Kuramlar olarak Duygusal Etki Kuramı, Alımlama Estetiği, Feminist Eleştiri ve Yazınsal Göstergebilim Kuramı yer almaktadır.

Edebiyatın özelliklerini şöyle özetlenebilir: Edebiyat dile dayalı bir sanattır, edebiyat bir yazma sanatıdır, edebiyat kurmacadır, edebiyatın malzemesi düşünce ve duygulardır, edebiyat bir bi­lim koludur, edebiyat özgündür; edebiyat, gerçeği estetik bir tarzda yansıtır, edebiyat çok anlamlıdır, edebiyat kendi içinde çeşitli türlere sahiptir.

Hem bir sanat hem de bir bilim dalı olarak benimse­nen edebiyatta çeşitli kuramlar vardır. Kuramlar, yazınsal metnin oluşumunda rol oynayan dört unsur temel alınarak dış dünya odaklı kuramlar, yazar odaklı kuramlar, eser odaklı kuramlar ve okur odaklı kuramlar olarak sınıflandırılabilir.

Dış dünya odaklı kuramlar: Yansıtma Kuramı ile Marksist Estetik ve Toplumcu Gerçekçi­lik.

Yazar Odaklı Kuramlar: Anla­tımcı Kuram ve Psikanalitik Kuram.

Eser Odaklı Kuramlar: Rus Biçimciliği, Yeni Eleştiri ve Yapısalcılık.

Okur Odaklı Kuramlar: Duygusal Etki Kuramı, Alımlama Estetiği, Feminist Eleştiri ve Yazınsal Göstergebilim Kuramı.