GÜZEL SANATLAR

Edebiyat ya da yazın, okurda estetik bir haz yaratmayı amaçlayan, dilsel bir sanat alanı ve bu alanda yaratılmış eserlerin hepsidir. Edebiyat, güzel sanatlar içinde tek malzemesinin dil olması nedeniyle güzel sanat dalları içinde en soyut olanıdır denilebilir

Kuramlar, sadece tarih sırasına göre sınıflandırılabileceği gibi, öznelci ya da nesnelci olmalarına göre veya bilgisel ya da duygusal olmalarına göre de sınıflandırılabilirler. Bir edebiyat kuramı benimsediği ilkelere göre yazarın ya da okurun kimliğini, metnin anlamını ya da yapısını kendi yaklaşımına göre inceler. Bu bölümde belli başlı edebiyat kuramlarını, sınıflandırma ölçütlerinden yola çıkarak inceleyeceğiz. Bu sınıflandırmalar yazınsal metnin oluşumunda rol oynayan dört unsur temel alınarak yapılmıştır. Bu eksende; Dış Dünya Odaklı Kuramlar, Yazar Odaklı Kuramlar, Eser Odaklı Kuramlar ve Okur Odaklı Kuramlar yer alır

Marksist estetik kuramı kendi ideolojik sistemine dayalı bakış açısını yansıtma kuramının temeline yerleştirmiştir. Marksist görüşe göre bir toplumun ekonomik yapısındaki değişimler, yeni felsefi düşüncelerin doğmasına, dinî inançlardaki değişimlere ve yeni sanat türlerinin doğmasına neden olur. Buna bağlı olarak edebiyat da bir ideoloji türü olarak ekonomik açıdan güçlü olan sınıfın çıkarlarını dile getirir.

Psikanalitik Kuram

19.yüzyılın ilk yarısında kendini güçlü bir biçimde hissettiren, ruhbilim alanının ünlü ruhbilimci ve hekimlerinin, sırasıyla Sigmund Freud, Carl G. Jung ve daha sonra Jacques Lacan’ın öğretileri edebî eserlerin çözümlenmesi ve yorumlanmasında da kullanılmaya başlanmıştır. Psikanalitik Kuram bu çözümlemelerin edebiyat eleştirisinde uyarlanmaya başlanmasıyla ortaya çıkmıştır. Psikanalitik Kuram’da, edebiyat ve sanat nedir sorularına; yazarın yaşadığı zaman, bulunduğu çevre, aldığı eğitim, psikolojisi, içinde bulunduğu sosyal ve siyasi ortam gibi yazarı yazmaya götüren etmenler bağlamında yanıt aranır. Psikanalitik Kuram; yazarın bilinçaltının açığa çıkarılması, eserdeki kişilerin psikolojik durumlarının incelenmesi ve yaratma eğiliminin doğası ile ilgilenir.

Yapısalcılık

1960’larda Fransa’da başlayan Yapısalcılık, dilbilimden etkilenen ve Ferdinand de Saussure’ün yüzyılın başlarında dilbilime uyguladığı yöntem ve görüşlerini edebî eserlere uygulayan bir kuramdır.

Genel olarak eserlerde yer alan cinsiyet farklılıklarını inceleyen Feminist Eleştiri, feministlerin kadınların gerçek yaşamda olduğu gibi edebiyat eserlerinde de hor görüldüğünü ortaya koyma çabaları ile başlamıştır. Bu kuramın önemli örnekleri Simone de Beauvior’ın Kadın adlı yapıtı ile Kate Millet’in Cinsel Politika ve kadın yazarların neden az olduğunu irdeleyen Virginia Woolf’un Kendine Ait Bir Oda adlı eserleridir

Romantizm, Avrupa’da 18. yüzyılın sonunda ortaya çıkmış ve 19. yüzyılın ilk yarısında Klasisizm’e tepki olarak sürmüş, doğadaki ve toplumdaki karşıtlıkları, çelişkileri yansıtmayı, kişileri ve toplumsal çevreleriyle vermeyi amaç edinmiş bir edebiyat akımıdır.

Sembolizm (Simgecilik)

Sembolizm 19. yüzyılın son çeyreğinde Realizm’e ve Parnasyenlerin salon şiirine tepki olarak gelişen edebiyat akımıdır. Baudelaire, Rimbaud, Mallarmé, Verlaine, Maeterlinck ve Lafargue başlıca temsilcilerdir.

Şiir

Ortak bir tanıma ulaşılamayan türlerden biri olan şiir; zengin sembollerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu kullanımıyla ortaya çıkan, hece ve durak bakımından denk ve kendi başına bir bütün olan edebî anlatım biçimi, manzume, nazım, koşuk olarak tanımlanmaktadır.

Anı
Bilim, sanat, politika alanında ün yapmış kişilerin yaşadıkları olayları ya da yaşadıkları dönemin önemli olduğunu düşündükleri özelliklerini gözlemlerine, izlenimlerine ve bilgi birikimlerine da- yanarak anlattıkları yazılardır.

Edebiyat kuramları; edebiyat ilkelerinin, kategorilerinin, prensiplerinin ve benzer yönlerinin incelenmesini konu alır.

Edebiyat sözcüğü, Arapça edeb kökünden türetilmiştir. Başlangıçta edebiyat sözcüğü edebe ait ilim anlamında Osmanlıcada kullanılmışken Tanzimat’la birlikte bu sözcük “litterature” karşılığı olarak dilimize yerleşmiştir. Literatür sözcüğü

Latincede yazı anlamına gelir. Günümüzde edebiyat anlamında “yazın” sözcüğü, edebî sözcüğü yerine de yazınsal sözcüğü kullanılmaktadır.

Duygu, düşünce ve hayallerin, olayların, eşyanın ve diğer unsurların, estetik haz uyandıracak tarzda ve özgün bir biçimde sözcüklerle ifade edilmesi “edebiyat” olarak tanımlanır.

Yansıtma Kuramı’nın kökenini Platon ve Aristoteles gibi Antik Yunan filozoflarının edebiyat üzerine yazdıkları oluşturur. Platon’a göre edebiyat eseri dış dünyada var olan gerçekleri, nesneleri öykünme yoluyla yansıtır. Platon’un ünlü “dünyaya ayna tutmak” sözü bu kuramın temelini oluşturur. Aristoteles’e göre sanat, ideal olanı yansıtır. Bu nedenle sanatçı eserinde erdemli kişileri örnek göstermeli, kötü kişilere de ibret alınması için yer vermelidir.

Sanatçıya ve sanatçının yaşantısına yönelen Anlatımcı Kuram’ın ana kavramı, Romantizm akı­mının da önemsediği duygu kavramıdır. Kurama göre, edebî eser, sanatçının duygularının sonucu­dur. Dış dünya sanatçının gözünden, onun duygu süzgecinden geçerek aktarılır.

Dış dünya odaklı kuramlar; genel yönleriyle, Yansıtma Kuramı ile Marksist Estetik ve Toplumcu Gerçekçi­lik Kuramları olarak iki başlıkta açıklanmaktadır.

Akımlar çoğunlukla o dönemde yaygın ve yerleşik olan akımlara karşı çıkılmasıyla başlar. Her yeni akım; üslup, içerik, sanatta amaç ve işlev konusunda yeni önerilerle gelir.  Akımlar belirli bir dönemde doğar ve yaygınlık kazanır ancak başlangıç ve bitiş tarihlerini belirlemek zor ve tartışmalıdır. Bir sanatçı, sanat yaşamı boyunca birden çok akımla bağlantılı olabilir. Bir akımın temsilcisi olarak görülen ya da o akımla bağlantılı olarak nitelendirilen bir sanatçıyı başka akımların temsilcisi olarak da görmemiz olağandır.

Edebiyat akımı olarak Realizm, Romantizm’e tepki olarak 19. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmış ve hayatı, tabiatı, insanı ve olayları olduğu gibi anlatma, aktarma endişesi çevresinde gelişmiş edebiyat akımıdır.

Öyküler kuruluş biçimlerine göre Olay Öy­küsü ve Durum Öyküsü olarak ikiye ayrılır. Olay Öyküsü, adından da anlaşılacağı gibi olay ağırlık­lıdır. Olay Öyküsü’nde serim, düğüm ve çözüm aşamaları vardır. Girişte kişi, olay, zaman ve yer gibi ögeler kısaca okura tanıtılır. Gelişme bölü­münde olay ya da olaylar okurun merak duygu­sunu canlı tutacak biçimde aktarılır, ayrıntılar üzerinde durulur. Sonuç bölümünde ise düğüm çözülür, olay bir sona bağlanır.

Cervantes’in 17. yüzyılda yazdığı Don Qu­ijote (Don Kişot) adlı eseri gerçek anlamda ilk roman örneği olarak kabul edilir.