GÜZEL SANATLAR

Eser merkezli yaklaşım eseri; biçim, düzen ve kurgu ögeleriyle değerlendiren bu yaklaşımın merkezinde sanatçı değil, eser yer alır. Fransız düşünürler Saussure, Lévi-Strauss ve Barthes ile İsviçreli sanat tarihçisi Wölfflin; sanatta anlam üretiminin kaynağını biçim olarak görmüştür. ‘Biçimcilik’ olarak adlandırılan bu anlayışa göre bir sanat eserine özgünlüğünü, bireyselliğini, iç bütünlüğünü kazandıran bütün ögeler biçimseldir. Sanat eserinin estetik olarak kavranmasını sağlayan etken, biçimdir.

Sanatçı merkezli yaklaşım eseri; sanatçının yaratıcılığı, dehası ve yeteneği ile ilişkilendirir. Bu yöndeki düşünceleri, sanatçının duygu ve tercihlerini merkeze alan Romantizm akımıyla birlikte değerlendirerek kuramlaştıran, Fransız düşünür Eugéne Véron’dur. Sanatçı merkezli yaklaşıma örnek olarak Tolstoy ve Freud’un kuramları verilebilir.

Wölfflin tarihinde Vasari’nin çevrimlerine de yer yoktur. Ona göre sanat tarihi sarmal olarak ilerler ve dönemler ancak formların birbirleriyle karşıtlaşması sonucu ortaya çıkar. Formların karşıtlaşması, ‘kapalı-açık, çokluk-birlik, mutlak-göreli’ gibi kavram çiftleriyle belirlenir. Örneğin bu çiftlerdeki ilk kavramlar klasik, ikinciler de Barok döneme karşılık gelir. Wölfflin’in formlar diyalektiğinin sonucu olan normlar evrenseldir. Dolayısıyla sanatçısı ve kültürü her ne olursa olsun, dünya üzerindeki herhangi iki eseri birbiriyle tarihsel anlamda kıyaslamak artık mümkündür.

Eser Merkezli Yaklaşım

Eseri; biçim, düzen ve kurgu ögeleriyle değerlendiren bu yaklaşımın merkezinde sanatçı değil, eser yer alır. Fransız düşünürler Saussure, Lévi-Strauss ve Barthes ile İsviçreli sanat tarihçisi Wölfflin; sanatta anlam üretiminin kaynağını biçim olarak görmüştür. ‘Biçimcilik’ olarak adlandırılan bu anlayışa göre bir sanat eserine özgünlüğünü, bireyselliğini, iç bütünlüğünü kazandıran bütün ögeler biçimseldir. Sanat eserinin estetik olarak kavranmasını sağlayan etken, biçimdir.

Çağdaş sanatın önemli isimlerinden Damien Hirst’ün ‘Yaşayan Birinin Zihninde Ölümün Fiziksel İmkânsızlığı’ başlıklı yerleştirmesine ve eserin yorumuna https://tr.khanacademy. org/humanities/global-culture/beginnersguide-contemporary-art1/v/hirst-s-sharkinterpreting-contemporary-art adresinden ulaşabilirsiniz. Sanatçı bu eserinde formaldehit ile doldurulmuş cam bir tankın içine yerleştirdiği ölü bir köpekbalığını sergilemektedir.

Estetiğin alanının sadece ‘güzel’ ile sınırlanmış olduğu sonucuna ulaşmak doğru değildir. O günlerde görselerdi Kant’ı ve benzerlerini çok rahatsız edecek konu ve tarzlar, bugün en azından sanat piyasasını elinde tutan belli bir kesim tarafından ciddi anlamda sanat olarak değerlendiriliyor. Bunu mümkün kılan; bu eserlerin kendilerine has bir estetik değer taşıdıkları, sanatın geleneksel estetik yargıyla hesaplaşması gerektiği veya sanatın herhangi bir estetik kaygı gütmesi gerekmediği düşüncesidir. Genel-geçer doğrular olarak kabul ettiğimiz pek çok yargı aslında son derece kişisel olabilir. Aynı sanat eserini değerlendiren aynı kişi için bile içinde bulunduğu farklı psikolojik veya fiziksel koşullar farklı yargılara neden olabilmektedir.

Sanat tarihinin kurucularından kabul edilen Johann Joachim Winckelmann, 1764’te, başlığında ‘Sanat Tarihi’ ibaresi olan ilk kitabı yayınladı: Antikçağ Sanatının Tarihi. Winckelmann; Mısır, Fenike, Pers ve Etrüsk uygarlıklarının sanatlarından söz ettikten sonra Grek ve Roma sanatının kapsamlı bir değerlendirmesini yaptığı kitabında; sanat eserlerini içinde üretildikleri uygarlığa ait kültür kalıplarıyla birlikte değerlendirmeye girişir.

Estetik kelimesinin kökeni, Yunanca ‘algı, duyum’ anlamına gelen ‘aisthesis’ kavramına dayanır. Bu kavramdan hareketle estetik, algılarımız ve duyularımız yoluyla edindiğimiz bilgi anlamına gelmektedir. Duyusal bilgiden yola çıkarak; estetik konusunu, ‘güzel olanın bilgisi’ anlamında ayrı bir araştırma alanı olarak ele alan ve Aesthetica adlı eserinde bu alanın sınırlarını tanımlayan ilk felsefeci ise 18. yüzyılda yaşamış olan Alexander G. Baumgarten’dir.

Hume, sanat eserinin niteliğini algılayan incelikli yeti olarak ‘beğeni’den söz eder. Beğeni sahibi insan, hangi sanat eserlerinin diğerlerinden daha iyi olduğu konusunda bir uzlaşıya varılmasını sağlayan bazı yetilere sahiptir. Hume’a göre bu insanlar zamanla belli bir noktada uzlaşacak ve böylece evrensel bir ‘zevk standardı’ belirleyeceklerdi. Hume’un yaklaşımı; zevk standartlarını belirleyebileceği düşünülen kişilerin bu değerleri kültürel eğitim yoluyla edindikleri, dolayısıyla tarafsız ve evrensel olamayacakları ileri sürülerek eleştirilmiştir.

Yansıtmacılık toplum merkezli yaklaşıma örnektir.

Güzel Sanatlar sınıflamasının ortaya çıkması 18. yüzyıla tarihlenmekle birlikte; bu sınıflamanın düşünsel temellerinin izini, sanat/zanaat ayrımının gündeme geldiği ve sanat eseri/sanatçı ilişkisinin yeni bir gözle değerlendirilmeye başlandığı Rönesans Dönemi’nden başlayarak sürmek mümkündür. Bu dönemde sanat ve sanatçı giderek bireysel ve bağımsız bir nitelik kazanmaya başlamakla birlikte yine de sanatın kurallarını koyan bir otorite vardı: Akademiler. Bu dönemde örgütlenmeye başlayan Akademiler, sanat eserlerinin niteliği açısından standartları belirleyen çok güçlü kurumlar olarak 19. yüzyıla dek etkilerini sürdürdüler.

19. yüzyıla gelindiğinde ise önceki dönemlerin sanat anlayışlarına tepki olarak belirmeye başlayan
İzlenimcilik (Empresyonizm), Romantizm, Realizm gibi akımlar; akademilerin otoritesini sarsmaya başladı. Yüzyıllar boyunca biçimlenmiş olan bu geleneğe ilk karşı çıkış, modern sanatın da başlangıcıdır. İzlenimci resimlerde figür var olmakla beraber, bu artık herkesin ortak bir noktada buluşacağı şekilde o figürün tanıdık ve bildik bir temsili değildir. Ressamın o andaki algısını etkileyen ışık, gölge gibi etmenlere göre biçim almıştır. İzlenimciliğin ardından gelen Dışavurumculuk (Ekspresyonizm) ise resim sanatının kodlarını kökten bir şekilde değiştirir. Resmin konusunun dış dünyadan, duyularımızla algıladığımız bir alandan gelmesi gerekmediğini; sanatçının tamamen kendi kurgusu olan bir gerçeklikten ve kendi duygularından beslenebileceğini savunan Dışavurumculuk, 20. yüzyıla damgasını vurmuş birçok akımı besleyen ana düşüncedir. Dışavurumculuk ile özgürleşen sanat anlayışının yansımalarından biri olan Soyut Resim’de figür artık resmin konusu olmaktan çıkmış, yerini geometrik formlar almıştır. Bu resimler ile algıladığımız dış dünya arasında artık hiçbir ortak yan kalmamıştır. Bu devrim niteliğinde bir gelişmedir.

Günümüzde Doğu/Batı Sanatı ayrımından bahsetmek oldukça güçtür. Sanatçılar ait oldukları kültürün geleneksel motif ve temalarını kullanmayı tercih edebilirler ancak bu durum eskiden olduğu gibi üslubu belirleyecek ölçüde bir kesinlik ve zorunluluk taşımamaktadır. Günümüzün sanat ortamı, akımlara ve ekollere bağlı olmayan, bu sınırlar içinde tanımlanamayan kıtalararası ve uluslarötesi niteliktedir. Neyin sanat eseri ya da güzel olarak kabul gördüğü de zamana ve topluluğa göre değişebilmektedir.  Günümüzde sanattan bahsederken; amacı sanat yapmak olan bir (veya bir grup) sanatçının yarattığı özgün bir üretimi kastetmekteyiz. Bu, duruma göre, bir resim veya heykel olabileceği gibi; bazen de video, bedensel performans ya da koklama, dokunma gibi farklı duyuların deneyimini de içine alan düzenlemeler olabiliyor. Bu nedenle, Sanat Tarihi ve Arkeoloji gibi disiplinlerin alanına giren geçmiş uygarlıkların sanatını bu yüzyılda kullandığımız kategorilerle değerlendirmeye çalıştığımızda bazı zorluklarla karşılaşıyoruz. Bütün bunlardan da anlaşılacağı üzere; belirli dönem ve toplumlardan yola çıkarak sanatın doğası hakkında genel sonuçlara ulaşmanın bilimsel açıdan olanaksız olduğunu söyleyebiliriz. Yaratıcı imgelem ise imgelerarasında başkalarının göremediği ilişkileri görmek ya da ilişkileri başkalarından farklı görmektir. Sanat; imgeler arasında beklenmedik, alışık olmadığımız yeni ilişkiler kurmaya çok açık bir alandır. Bu yönüyle sanat, yaratıcı
imgelemin alanıdır.

Bu yaklaşım; eseri, sanatçının yaratıcılığı, dehası ve yeteneği ile ilişkilendirir. Bu yöndeki düşünceleri, sanatçının duygu ve tercihlerini merkeze alan Romantizm akımıyla birlikte değerlendirerek kuramlaştıran, Fransız düşünür Eugéne Véron’dur. Sanatçı merkezli yaklaşıma örnek olarak Tolstoy ve Freud’un kuramları verilebilir. 19. yüzyılda yaşamış Rus yazar Tolstoy, ‘Duyguculuk’ olarak adlandırılan bir yaklaşımı benimsemişti. Ona göre sanat, sanatçının duygularının aktarımı yoluyla insanla insan arasında gerçekleşen ilişkinin araçlarından biridir. Psikanalizin kurucusu Avusturyalı bilim adamı Freud ise sanat eserini, sanatçının iç dünyasının dışavurumu olarak görmüş ve eserini inceleyerek sanatçının ruh halinin analiz edilebileceğini öne sürmüştür. Sanatçı Merkezli Yaklaşıma bir başka örnek Sezgicilik’tir. 20. yüzyılın başında Benedetto Croce tarafından kuramsallaştırılan anlayışa göre sanat; yaratıcı, bilişsel ve ruhsal bir edimdir. Sanat etkinliğinin en önemli unsuru, sanatçı ve onun yaratıcılığıdır. Sanat, sanatçının kendi imge ve sezgilerini ifadeye dönüştürdüğü bir tür bilgidir.

19. yüzyılda artık sanat dendiğinde sadece Güzel Sanatlar kastediliyor ve anlaşılıyordu, bu nedenle de ‘güzel’ terimini kullanmaya gerek olmadan doğrudan ‘sanat’ kelimesi kullanılmaya başlandı. Bu dönüşümün sosyolojik bir takım sebepleri vardı. Sanatın bağımsız bir alan haline gelişi, Orta Çağ’ın sonlarında başlayan bir toplumsal ayrışma sürecinin son evresinde gerçekleşmiştir. Önceleri bütünleşik alanlar olarak görülen siyaset, ekonomi, din, bilim ve sanat gibi alanların; bu dönemden sonra doğal bir çözülüş sürecine girdiklerini görmekteyiz. Piyasa ekonomisinin doğuşu, orta sınıfın gelişmesi ve statü özlemi, okuryazarlıktaki artış gibi toplumsal ve ekonomik dönüşümler; bahsedilen diğer alanlar gibi sanatın da özerk bir alan olarak belirmesine zemin hazırlamıştır.

Beğeni ölçütleriyle ilgilenen bir düşünür olan Kant, güzellik ve estetik değerlerini açıklamaya çalışırken; bu durumun sadece bizim yargımıza bağlı olmadığını, bizzat sanat eserinin kendi özellikleriyle ilgili olduğunu göstermeye çalışmıştır. Bu anlayışa göre, güzellik ve estetik gibi değerler, evrensel nitelikler taşır.

Bireysel tavrın giderek öne çıktığı Rönesans Dönemi’nde, sanat ile zanaat farklı alanlara karşılık
gelmeye başlar. Sanat/zanaat ayrımının yapılmaya başlandığı dönemden itibaren; mekanik beceri,
taklit ve belli bir fayda uğruna üretilen eserler, sanattan ziyade zanaatın alanı içine dâhil olur.

Eseri; biçim, düzen ve kurgu ögeleriyle değerlendiren eser merkezli yaklaşımın merkezinde sanatçı değil, eser yer alır. Fransız düşünürler Saussure, Lévi-Strauss ve Barthes ile İsviçreli sanat tarihçisi Wölfflin; sanatta anlam üretiminin kaynağını biçim olarak görmüştür.

Antik dünyada modern anlamdaki sanat düşüncesini andıran tek sınıflama, geç Helenistik ve
Roma dönemlerinde sanatın ‘Liberal (Özgür) ve Bayağı (Hizmet Eden) Sanatlar’ olarak ikiye bölünmesiydi. Bayağı Sanatlar, fiziksel emekle ücret karşılığı yapılan sanatlarken; Liberal Sanatlar,
soylu ve eğitimli sınıflara uygun olan entelektüel sanatlardı. Liberal Sanatlar kategorisi o kadar da
katı olmamakla beraber merkezinde, Sözel Sanatlar olarak geçen gramer, retorik ve diyalektikle
Matematiksel Sanatlar sayılan aritmetik, geometri, astronomi ve müzik yer alıyordu. Şiir genellikle
retorik veya gramerin bir alt dalı olarak görülüyordu, müzik ise eğitim işlevi ve matematiksel doğasından ötürü Liberal Sanatlar kategorisine dâhil ediliyordu.

Sanatın özünün bağıntısal olduğunu savunan felsefecilerin başında Arthur Danto, George Dickie ve
Jerrold Levinson gelir. Bu düşünürlere göre bir şeyin sanat sayılabilmesi sanat dünyasına bağlıdır. Sanat eseri, bir sanat dünyasına sunulacak şekilde yaratılmış türden bir insan yapımıdır. Bir şeyi sanat eseri yapan unsur, bu eserin daha önceki sanat eserleriyle olan ilişkisidir.