GÜZEL SANATLAR - Deneme Sınavı - 56

Kitap yazısı olarak kamış kalemle sağdan sola yazılan ve dik
hatlara sahip ilk Arap yazısı, Kûfe şehrinde kullanıldığı için, Kûfi yazı olarak adlandırılmıştır.

Nesih ve sülüs yazı daha çok dinî eserlerin yazımında kullanılırken, ta’lik yazı ise edebî eserlerin yazımında kullanılmıştır.

Kitabeler. Cami, tekke, mektep, medrese, han, çeşme, hamam, sebil, kütüphane gibi herhangi bir yapının genellikle dış bazen de iç cephesinde yer alan veya nişan taşı, mezar taşı gibi bir dikilitaş üzerindeki yazılara verilen isimdir. Çoğunlukla bulunduğu bina veya adına dikildiği şahısla ilgili bilgiler içeren kitabelerin metinlerin son bir veya iki mısrasında o yılın tarihi düşürülür.

Türklerin Orta Asya’da kitap sayfalarını süsleme geleneği olduğu bilinmekle birlikte tezhip daha çok, İslamiyet’in gelişinden sonra dinî kitapların süslenmesi geleneği içinde gelişim göstermiştir. İslamiyet’in geldiği ilk yıllarda Kur’an-ı
Kerim’in yazılması çalışmaları, sonraki yıllarda yerini bu kutsal kitabın daha güzel yazılması ve süslenmesi çabalarına bırakmıştır. Zira ayetlerin vahiy yolu ile geldiği ilk yıllarda tek amaç bu ayetlerin eksiksiz ve doğru yazılması olduğundan yazı yüzeyi olarak deri, ahşap ve çeşitli hayvanların kemikleri kullanılmıştır. Hz. Osman (M.S. 644-656) devrinden itibaren, bir araya getirilen
Kur’an nüshalarının özellikle 8. ve 10. yüzyıllarda (geç Emevi-erken Abbasi dönemleri) daha güzel yazılması ve süslenmesi çabaları gözlemlenmektedir. Böylelikle sayfaları tezhip ile süslenmiş yazma eser geleneğinin Kur’an-ı Kerim ile başladığı görülmektedir. Hat sanatıyla birlikte gelişim ve süreklilik gösteren tezhip sanatı, zaman içerisinde başta dinî kitaplar olmak üzere çeşitli tarihî, edebî ve bilimsel kitapların süslemesinde de kullanılmıştır. Çoğunlukla küçük ölçekli stilize motiflerin belli bir düzen ve tasarım içinde kullanılması ile oluşturulan tezhip süslemelerinde temel yaklaşım sanatkârın yapmış olduğu eserin çevresini süslediği yazıyı yani hüsn-i hattı geri planda bırakmaması ve onunla uyumlu olmasıdır. Tezhip sanatında kullanılan motiflerin en önemli özelliği sanatçısının bir bitkiyi, hayvanı veya çiçeği tabiatta göründüğü gibi değil, hayal ettiği şekilde çizmesidir. Bu anlayışla hazırlanan çizimlere üsluplaştırma yani stilize etme adı verilir. Doğadaki bitkilerin, hayvanların, bulutların, hayali yaratıklar ile geometrik formların stilize edilerek çizilmesi ile elde edilen motifler, tezhip ve süsleme sanatlarının temel desenlerini oluştururlar. Bu motif grupları; Bitkisel, Hayvansal ve Geometrik Motifler olarak
üçe ayrılmaktadır.

Bunların dışında murakka adı verilen ve kitap içerisinde yer almayan albümler içindeki minyatürler de en çok görülen resim çalışmalarıdır.

Kanuni zamanında gelişen orijinal portre resmi Nakkaş Nigari’ye aittir. Asıl adı Haydar Reis olan ve dönemin ünlü denizci, ressam ve şairi Nigari’in yapmış olduğu ve kitap içerisinde yer almayan portreleri arasında Kanuni’nin boy portresi, Barbaros Hayrettin Paşa’nın büst portresi, Şehzade II. Selim’in ok
atarken boy portresi, Fransa Kralı I. François ile Kutsal Roma İmparatoru V. Charles’in büst portreleri günümüze kadar ulaşmıştır

Gazavatnameler; savaşları ayrıntılarıyla konu alan, manzum ve mesnevi şeklinde yazılan eserlerdir.

Birbirine yapıştırılarak mukavva hâline getirilmiş kâğıtların üzerine iç kısmı tıraş edilerek inceltilmiş deriler yapıştırılarak kapaklar meydana getirilir. Motifler elle çizilirse yekşah cilt, preste basılan kalıplarla yapılırsa gömme cilt, kapağın etrafı yani dört tarafı deri, üstü kumaş veya ebru ile kaplanırsa ceharkuşe cilt
denilmektedir. Kapak tamamen ebru ile kaplanırsa ebru cilt, ipek veya atlas gibi kumaşla kaplı olanlara kumaş, kadife ile kaplananlara zerduva cilt, altın sırma ile yapılanlara zerduz, gümüş sırma ile yapılanlara simduz cilt, kartonun üzeri boyanarak (laklanarak) yapılmış motifli ciltlere lake cilt, kapakları dört köşe, kare veya oval (beyzi) formlarla süslenen ciltlere ise zilbahar cilt denilir.

Anadolu Selçuklu mimarisinde dinî yapılar, firuze, mor, yeşil, lacivert renkte sırlanmış çinilerin belli formlara göre kesilip, alçı zemin üzerinde bir araya getirilmesiyle elde edilen mozaik çini tekniğin ile süslenmiş olduğu görülür.

16. yüzyılda Osmanlı devri Anadolu-Türk halıları altın çağına erişir ve Klasik Osmanlı Devri Halıları adıyla bilinir. Bu dönemde iki halı grubu ortaya çıkar. Bunlardan birincisi Saray Halıları, ikincisi Uşak Halıları’dır. Osmanlılar Dönemi’nde saraya halı üretimi için ilk atölye Hereke’de kurulmuş ve Osmanlı
saraylarını dekore etmek üzere değişik ölçülerde halı dokumacılığına başlanmıştır. Saray için üretilen bu halılar, Saray Halıları adıyla bilinir. Çoğunlukla ipek kullanılarak üretilen Saray Halıları Anadolu halılarından farklı olarak İran düğümü (sine) ile dokunmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun dünya ipek ticaretini elinde bulundurduğu 16. yüzyılda dokunmaya başlayan Saray halıları bir yüzyıl kadar devam etmiş, 17. yüzyılda ipek ticareti üstünlüğünün İran’ın eline geçmesiyle sona ermiştir. Ancak, özellikle de Manisa, Uşak gibi saraya yakın çevrelerde, Gördes, Kula, Uşak ve Milas yörelerinde, 17. yüzyıldan 20. yüzyıl ortalarına kadar dokunmaya devam edilmiş ve Smyrna (İzmir) halıları adıyla, İzmir Limanından Avrupa’ya ihraç edilmişlerdir. Uşak Halıları ise yün malzemeyle ve Türk düğüm tekniğiyle dokunmuştur. Motifleri bakımından Madalyonlu Uşak Halıları ve Yıldızlı Uşak Halıları adıyla iki gruba ayrılırlar.

Ahar: Kâğıdın yüzeyine, kolay yazı yaza- bilmek için, sürülen ve nişasta, şap ve yumurta akından yapılan bir madde. Kâğıdın sağlam ve kullanışlı hâle getirilmesi için bu maddenin sürülmesi nedeniyle böyle işlem görmüş kâğıtlara aharlı kâğıt, yapılan işleme de kâğıdı aharlamak denir.

Nesih ve sülüs yazı daha çok dinî eserlerin yazımında kullanılırken, ta’lik yazı ise edebî eserlerin yazımında kullanılmıştır.

Hat sanatında harf ve kelimelerin esre, ötre ve üstün gibi yardımcı elemanlar ile birlikte üst üste ve uyumlu bir şekilde yerleştirilmesi sonucu, ahenkli ve göze hoş gelecek bir şekilde tasarım yapılmasına  'istif' denir.

Yalnızca altın kullanılarak yapılan tezhiplere Halkâr adı verilmektedir. Tezhibi yapan erkeklere müzehhib, kadınlara müzehhibe, tezhip ile süslenmiş esere ise müzehheb adı verilmektedir.

Gazavatnameler; savaşları ayrıntılarıyla konu alan, manzum ve mesnevi şeklinde yazılan eserlerdir.

Fırınlanmış killi topraktan yapılan plaka ya da değişik formlardaki tabakların, çeşitli renk ve motiflerle süslendikten sonra sırlanarak ikinci kez fırınlanmasıyla elde edilen seramik parçasına çini denir.