GÜZEL SANATLAR - Deneme Sınavı - 40

Mimarlığın değil, bir mimarlık ürününün var olabileceğini, mimarlık ürünü yaratan kişinin bunu hiçbir stil, teknik metot tanımayan mimarlık ruhuna atfedebileceğini söyleyen ünlü mimar Louis Kahn'dır.

Art nouveau, barok, gotik, neo klasik gibi örnekler,mimarlığın yapıtlar açısından üsluplara göre sınıflandırılmasına bir örnektir.

Selçuklu mimarisi, Osmanlı mimarisi,Türk mimarisi gibi tanımlar,mimarlığın yapıtlar açısından yer, bölge ya da uluslara göre sınıflandırılmasına bir örnektir.

Peyzaj/bahçe mimarlığı, kent mimarlığı, Askeri mimarlık gibi alanlar,mimarlığın yapıtlar açısından yapım amacına göre sınıflandırılmasına örnektir.

Nesih ve sülüs yazı daha çok dinî eserlerin yazımında kullanılırken, ta’lik yazı ise edebî eserlerin yazımında kullanılmıştır.

Hatayî, Türk süsleme sanatlarında, genel olarak, bitkisel desenlerin tamamına verilen bir isim olmakla birlikte, bir çiçeğin dikine kesitinin stilize edilmiş formuna verilen isimdir.

Şehnameler; yazıldıkları dönemin önemli olaylarını ve resim üslubunu belgelemeleri açısından çok önemlidirler. Şehname yazıcılığı 1640’lara kadar kesintisiz süren resmî bir kurum olmuştur.

Uygur minyatürleri İslam minyatürlerinin de kaynağı olmuştur. Türklerin geniş kitleler hâlinde Müslümanlığa geçmeye başlamalarından sonra, geçmişten gelen resim geleneklerini İslam dünyasına tanıtmışlardır.

Akkâse Ebru, kalıp veya Arap zamkı kullanılarak ebru alınacak kağıdın yüzeyine istenilen figür ya da yazı şeklinin ebru almaması sağlanarak yapılan ebru türüdür.

Anadolu’da özellikle Diyarbakır, Edirne ve İstanbul başta olmak üzere Türk üslubunda yapılan ciltler, bilim ve sanata verilen önemi yansıtması açısından önemlidir.

Osmanlılar teknik ve üslup özellikleri bakımından yeni arayışlar içinde olmuşlardır. Bursa Yeşil Cami (1419-22) ve külliyesinin çini süslemeleri, ilk dönem Osmanlı sanatında çininin ulaştığı düzeyi sergiler.

16. yüzyılın ikinci yarısından İznik çini yapımının gelişmesinde büyük katkısı olmuş önemli merkezlerden birisidir. 17. yüzyılın ilk yarısından itibaren ise Kütahya önem kazanmaya başlamıştır.

Yazılı bir kitabın oluşturulması, aynı zamanda eser olabilmesi için, eserin yazarının yanı sıra onun güzel yazılması, süslenmesi, resimlenmesi ve en son olarak ciltlenmesi, cildinin süslenmesi gibi birtakım işlemlerden geçmesi gerekmektedir. Tüm bu işlemlerin sanatsal kaygı ile yapılmış olan hâline bir bütün olarak kitap sanatları denilmektedir. Kitap sanatları; hat, tezhip, ebru, minyatür ve cilt alanlarını kapsayan bununla birlikte her biri ayrı uzmanlık ve ustalık isteyen alanlar olup çoğunluk her biri ayrı kişiler tarafından yapılan sanatsal üretimlerdir.

Abbasiler Devri’nde İbn Mukle (ö. 940) hat yazısında ölçü ve ahengi kurallara bağlamıştır.
İbn Mukle’nin çoğunlukla kitapların çoğaltılmasında kullanılan ve “neshi” denilen yazı şeklinden
11. yüzyılın başlarında muhakkak, reyhani ve nesih hatları doğmuştur. Bu devrin önemli hattatı
İbnü’l-Bevvab’tır (ö.1022). İbnü’l-Hazin (ö. 1124) ise tevki’ ve rika’ yazılarının gelişmesini sağlamıştır. 13. yüzyıla gelindiğinde ise Amasyalı Yakut el-Müsta’sımi (ö. 1298) aklam-ı sitte (şeş kalem, altı yazı) denilen sülüs, nesih, muhakkak, reyhani reyhani, tevki’ ve rika’ hatlarını ölçüleri ve harf karakterleri üzerinde çalışarak onları sınıflandırmıştır. Daha sonraları bu altı çeşit yazının dışında ta’lik, ve nesta’lik adı verilen yazı çeşitleri doğmuştur. Kitap ve Kur’an yazısı olan nesih yazının geliştirilmesiyle doğan sülüs yazı, kûfi yazı gibi en gelişmiş yazı çeşitlerindendir. Nesih ve sülüs yazı daha çok dinî eserlerin yazımında kullanılırken, ta’lik yazı ise edebî eserlerin yazımında kullanılmıştır.

Arapça altınlama anlamına gelen zehep kelimesinden türetilmiş olan tezhip; dinî kitaplar başta
olmak üzere, el yazması kitaplar, murakka adı verilen yazı albümleri, fermanlar-tuğralar ve güzel
yazı (hüsn-i hat) levhaların çevresini, boya ve altın kullanılarak yapılan her türlü süslemeye verilen bir isimdir. Tezhibin yapımında kök boyalar, toprak boyalar, maden oksitleri ile bileşimine bakır eklenerek parlaklık ve saflık ayarı değiştirilerek elde edilen sarı, kırmızı ve yeşil altın kullanılır.

Osmanlılar Dönemi’nde saraya halı üretimi için ilk atölye Hereke’de kurulmuş ve Osmanlı saraylarını dekore etmek üzere değişik ölçülerde halı dokumacılığına başlanmıştır.

Geleneksel Türk tezhip sanatında kullanılan bitkisel motifler Hatayi, Penç, Yaprak, Goncagül ve Yarı Stilize Çiçeklerdir.

Hatayî: Türk süsleme sanatlarında, genel olarak, bitkisel desenlerin tamamına verilen bir isim
olmakla birlikte, bir çiçeğin dikine kesitinin stilize edilmiş formuna verilen isimdir. Yoğun bir stilizasyon ile oluşturulduğu için hangi çiçekten yola çıkılarak çizilmiş olduğunu saptamak zordur. 

Yaprak: Hatayî grubundaki penç, goncagül, hatayi gibi motifleri meydana getiren ve tek başına
desen içinde diğer motiflerle birlikte kullanılan ve önemli bir yeri olan temel motiflerdendir.

Penç: Bir çiçeğin kuşbakışı görüntüsünün stilize çizilmesiyle elde edilen şekildir. Motif stilize edilirken, yaprakların sayısına göre Farsça isimler alır. Tek yapraklılar yekberk, iki yapraklılar düberk, üç yapraklılar seberk, dört yapraklılar ciharberk şeklinde isimlendirme devam eder. Genellikle beş yapraklı çiçek çok kullanıldığı için bu grup çiçekler zamanla pençberk olarak isimlendirilmiş ve kısaca penç denilmektedir.

Goncagül: Bu motifler, tam açılmamış bir çiçeğin boyuna kesitinin stilize edilmesi ile elde edilmektedir. Motifte sadece taç ve çanak yapraklar belirgindir.

Yarı Stilize Çiçekler: Tabiattaki görünümüne yakın bir şekilde stilize edilmiş çiçeklerdir. Dolayısıyla
hangi çiçek olduğu anlaşılmaktadır. İlk olarak 16. yüzyıl Kanuni Devri’nde saray Başnakkaşı olan
Karamemi tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Karanfil, gül, lale, sümbül vb. çiçeklerin yanı sıra
serviler ve bahar dalları gibi ağaçlar da bu grubun çizimleri arasındadır.

Kilin ise ejder atı manasına gelen hayvansal bir motif olup bunlardan birisi değildir.

Kartal motifi, güç ve kudreti temsil eder.

Eski Türk resminin asıl temsilcileri Uygurlardır. Eski Uygur harabelerinde bulunan 8. ve 9. yüzyıldan kalma Budist ve Maniheist duvar resimleri ile minyatürler Türk resminin bugüne kadar bilinen en eski örnekleridir. Bunlarda rahipler, vakıf yapanlar, müzisyenler tasvir edilmektedir (Resim 8.22-8.23). Kompozisyon, sıralama hâlinde ve simetrik bir düzene göredir. Koyu mavi ve kırmızının çok olduğu parlak renkler kullanılmıştır. Uygurların Budist resim sanatının en önemli örnekleri Murtuk civarında Bezeklikte bulunan mabette yer almaktadır. Buradaki resimlerde
özellikle portre karakteri veren çalışmalar çok dikkat çekicidir. Zira o zamana kadar yüz ifadeleri
de insan vücudunun diğer kısımları gibi şematik olarak çiziliyor ve resmin altına bireylerin kim oldukları yazılıyordu.

Anadolu’da Selçuklu Dönemi’nde bir minyatür geleneğinin olduğunu bilmiş olmamıza rağmen, ne
yazık ki Osmanlı Erken Dönemi’ne ait minyatürlü yazma eser bulunamadığından 15. yüzyıl ortalarına kadar bir Osmanlı resim okulundan söz etmek mümkün değildir. Ancak Fatih Sultan Mehmet’in 1453 yılında İstanbul’u fethetmesi ile İstanbul ve Topkapı Sarayı gerçek bir bilim, kültür ve sanat merkezine dönüşmüştür. Saraya Avrupa’dan Gentile Bellini, Costanza Ferrara gibi ünlü İtalyan sanatçılar çağrılmış, Bellini bu arada Fatih’in büyük ün yapan portresini yapmıştır (Resim 8.30). Fatih’in Batı resmine olan ilgisi nedeniyle Sinan Bey ve Şiblizade Ahmet gibi sanatçılar Avrupa’ya gönderilip resim eğitimi aldırılmıştır.