GÜZEL SANATLAR - Deneme Sınavı - 50

Orta Oyunu

İbrahim Şinasi

Afife Jale

1960-1970 dönemi

Vurgu, resmin içindeki bir veya birkaç elemanın, ilgi merkezi olarak belirlenmesi, izleyicinin hemen algılamasını sağlamak için öne çıkarılmasıdır.

İnsanlar, yazıyı icat etmeden çok önce çeşitli amaçlarla resim yapmaya başladılar. Hangi amaçla olursa olsun insanlığın bu entelektüel üretimleri onların yaşam biçimlerini ve inançlarını yansıtan göstergeler olarak kullanılmaktadır. Bu
ilk üretimler insanlığın sanatsal ve kültürel gelişiminin başlangıcı olarak ilgili araştırmaların merkezinde yer almaktadır. İnsanlar, Üst Paleolitik Çağ’da mağara duvarlarının yanı sıra kemiklerin üzerine, hayvan derisine resimler yaptılar. Ancak
bu dönemden günümüze kalan örneklerin büyük çoğunluğunu taşınamaz sanat eseri olarak sınıflandırdığımız mağara duvarlarına uygulanan resimler oluşturmaktadır.

Rönesans’a kadar resimlerin yapılması için en yaygın kullanılan taşınabilir yüzey materyali ise ahşap panellerdi. Ahşap panel, elde edilmesi kolay bir araç olmasına rağmen, özellikle de nemli iklim koşullarında çürümeye, çatlamaya ve bozulmaya son derece duyarlı bir materyaldi.

15. yüzyıldan itibaren sanatçılar tuval kullanmaya başladılar. Sağlam bir ahşap çerçeveye gerilmiş kenevir, keten ya da pamuktan üretilmiş kumaşın jips ve tebeşir pigmentlerinden üretilmiş bir tür alçıyla (gesso) astarlanmasından oluşan tuvallerin boya için en ideal yüzey olduğunu keşfettiler. Her ne kadar tuvalin
keşfi 15. yüzyılla ilişkilendirilse de sanat tarihi, daha önceki dönemlerde kumaşın bir resim yüzeyi olarak kullanıldığının örneklerini gösteriyor. Örneğin, Romalı tarihçi Pliny (M.S. 24-79), Roma İmparatoru Neron’un (M.S. 37-68) tuval üzerine
yapılmış bir portresinden söz etti. İtalyanca kimi kaynaklarda da 14. yüzyılda Venedikli ressamların kumaş üzerine resim yapmayı Alman ressamlardan
öğrendiği yazılmaktadır. Tuvalin ahşap panolara göre çok daha hafif olması hızlı bir şekilde ahşap panoların yerini almasına neden oldu. Böylece tuval üzerine yapılmış büyük kompozisyonlar daha kolay taşınabiliyordu. Tuval, başlangıçta özellikle Venedik’te yaygın olarak kullanıldı. Zengin bir ticaret limanı olan Venedik’teki birçok atölyede keten ve diğer kumaşlardan yapılmış yelkenler üretiliyordu. Bu nedenle de keten Venedik’te kolay bulunabiliyordu. Venedik’in nemli iklimi ahşaptan daha dayanıklı olan tuvalin popülerleşmesini tetikledi.
Tuval, 16. yüzyıldan itibaren sadece Venedik’te değil tüm İtalya’da oradan da Avrupa’nın diğer sanat merkezlerinde hızlı bir biçimde yağlı boya için en çok tercih edilen yüzey hâline geldi.

Antik Mısırlılar, pigment bağlayıcı olarak reçine, hayvan derilerinden elde ettikleri bir tür zamk (jelatin) ya da yumurta kullandılar. İtalyanlar ve Yunanlılar da Antik Dönem’den itibaren zeytinyağı ve yumurtayı bağlayıcı olarak
kullandılar. Romalılar fresk resimler için kullandıkları boyayı elde etmek için limon suyu ya da süt ile saf bir kil olan kaolini karıştırarak elde ettikleri
bir bağlayıcı kullandılar. Romalı ressamlar, ahşap üzerine resimler için kullandıkları boya için ise balmumu ve yumurtayı temel pigment bağlayıcısı
olarak kullandılar. Bugünkü Afganistan’da yer alan mağaralarda yapılan incelemeler Budist ressamların M.S. 5. yüzyıldan itibaren yağı, pigment bağlayıcı
olarak kullandıklarını kanıtlıyor. Bizans ve Orta Çağ boyunca duvar resimleri ya da elyazmalarını açıklayan resimler için kullanılan boyalar, balmumu ve yumurta kullanılarak elde edildi.

Renkler sınıflandırılırken ana, ara, üçüncül, tarafsız, sıcak ve soğuk olarak adlandırılırlar. Ana (birincil) renkler olarak kabul edilen üç renk var:
Sarı, kırmızı ve mavi. Tüm diğer renkler bu üç rengin karışımından elde edilir. Ara (ikincil) renkler, ana renklerin ikişer ikişer eşit miktarda karıştırılması sonucu ortaya çıkan renklerdir: Kırmızı ve sarının karışımından turuncu, mavi ve sarının karışımından yeşil, kırmızı ve mavinin karışımından mor elde edilir. Üçüncül renkler, bir ana ve bir ara rengin karıştırılması sonucunda ortaya çıkan renklerdir. Tarafsız (nötr) renkler, üç ana rengin eşit ya da farklı miktarlarda karışımından ortaya çıkar: Siyah, gri ve kahverengi. Beyaz renk de tarafsız bir renktir. Komplementer renkler yan yana geldiklerinde birbirlerini daha parlak ve daha şiddetli gösterirler. Ancak
mevcut renkleri karıştırarak beyazı elde etmek pratikte mümkün değildir.
Resimlerde kullanılan renklerle ilişkili araştırmalar bazı ressamların bazı temel renk kombinasyonlarını kullandıklarını gösteriyor: Komplementer (tamamlayıcı), bölünmüş (split) komplementer, çifte (duble ya da tetradik) komplementer, triadik (üçlü), benzer (komşu), monokromatik ve monoton akromatik renk ilişkisi. Pigment renkleri ile ışık renklerinin karışımının sonucu farklıdır. Pigment renklerinde ana renkler magenta kırmızısı, cyan mavisi ve sarıdır (CMYK). Işık renklerinde ise ana renkler mavi, yeşil, kırmızıdır (RGB). Üç ana pigment renklerini eşit miktarda karıştırdığımızda siyahı, üç ana ışık rengini karıştırdığımızda ise beyazı elde ederiz. çemberi üzerinde karşı karşıya duran renkler komplementer renklerdir. Bu renk ilişkisi tamamlayıcı renkler ya da zıt renkler olarak daadlandırılır. Ana bir rengin komplementeri ara bir renktir. Ana renkler ikişerli olarak ve eşit miktarlarda karıştırıldığında ortaya çıkan yeni renk karışıma katılmayan üçüncü rengin komplementeridir. Örneğin, kırmızı ve sarı karıştırıldığında turuncu ortaya çıkar. Turuncunun oluşumunda mavi yoktur,
dolayısıyla turuncu mavinin komplementeridir. İki komplementer renk karıştırıldığında ortaya koyu bir gri çıkar. Komplementer renkler yan yana geldiklerinde birbirlerini daha parlak ve daha şiddetli gösterirler. Empresyonist ressamlardan itibaren kimi ressamlar, bir objenin gölgesini betimlerken
o objenin rengine komplementerini ilave ederek gölge etkisi elde ettiler. Vincent van Gogh (1853- 1890), Andre Derain (1880-1954), Henri Matisse
(1869-1954) resimlerinde güçlü komplementer renkleri kullanarak titreşimli, coşkulu etkiler oluşturan sanatçılardır. Bölünmüş (split) komplementer renk ilişkisi, bir renk ve o rengin komplementerinin renk çemberi üzerinde her iki yanında yer alan iki rengin ilişkisi olarak tanımlanır. Örneğin, turuncu rengin komplementeri mavidir. Renk emberi üzerinde mavinin yanında yeşilimsi mavi
ve morumsu mavi yer almaktadır. Bu durumda turuncunun split komplementerleri morumsu mavi ve yeşilimsi mavidir. Çifte komplementer (tetradik) renk ilişkisine dayalı tasarımlarda dört (iki çift komplementer) renk kullanılır. Böyle bir tasarımda sıcak ve soğuk renkler arasında bir denge de oluşur. Triadik (üçlü) renkler, renk çemberi üzerinde birbirine eşit uzaklıkta yer alan renkleri tanımlar. Renk çemberi üzerinde yan yana duran renkler ise
benzer renkler olarak adlandırılır. Örneğin, mavi ve mor benzer renklerdir. Bir rengin saf hâli ve ondan elde edilen farklı değerleri (tint ve gölgeler) içeren renk ilişkisi monokromatik olarak adlandırılır. Örneğin kırmızı rengin saf hâli, kırmızıya beyaz katarak elde ettiğimiz kırmızının tintleri; siyah ya da komplementerini katarak kırmızının gölgelerini elde ettiğimizde bir monokromatik kırmızı renk
spektrumu oluşturmuş oluruz. Monoton akromatik renk, tarafsız bir rengin siyahtan beyaza dizilimi anlamına gelir. Tek bir tarafsız renge örneğin kahverengiye farklı miktarlarda siyah ve beyaz eklenerek elde edilen kahverenginin farklı değerlerinden oluşan ilişki kahverengi monoton akromatik bir renk ilişkisi üretmiş olur.

Resim sanatında janra yani tür terimi, gündelik hayattan sahnelerin resmedilmesi, sıradan insanların günlük yaşam deneyimlerinin gerçekçi bir
şekilde tasvir edilmesini ifade eder. Peyzaj, portre, natürmort, dinî temalar, tarihî olaylar ya da geleneksel olarak idealize edilmiş herhangi bir konu ile
örtüşmeyen günlük yaşamdaki samimi sahneler, zaman zaman resimlerin konusu olmasına karşın ancak 17. yüzyılda özellikle de Hollanda’da gelişmeye başladı. En tipik konularını ise orta sınıfın ve köylülerin günlük yaşamı, çalışma yaşamını ve eğlenceleri oluşturuyordu. Bu tür resimler ölçek olarak küçük olma eğilimi gösteriyordu. Tür resmi terimi ise orta sınıf yaşamı konusunda uzmanlaşmış sanatçıların resimlerini tanımlamak için 18. yüzyıl Fransa’sında türetildi ve sanatta ideal ya da yüce konuların taraftarlarınca aşağılayıcı bir amaçla kullanıldı.

Enkaustik olarak da Türkçeleştirilen ankostik teknikte kullanılan boyanın elde edilmesi için bitki, taş ya da topraktan edilen pigmentlerin bağlayıcısı olarak balmumu kullanılır. Balmumunun ilk kez bağlayıcı olarak ne zaman ve nerede kullanıldığı kesin olmamakla beraber Antik Çağ’da Akdeniz havzasında birçok farklı örneği olduğu bilinmektedir. Bu terim Yunanca yakmak anlamına gelen
enkaustikos teriminden türetilmiştir. Balmumu ısıtılarak pigmentlerle karıştırılır ve sıcakken yüzeye sürülür. Kimi zaman resim tamamlandıktan sonra tekrar ısı uygulanarak renkler arasında geçiş sağlamak da mümkündür. Isı olmadan balmumu içeren boyalar ankostik olarak kabul edilemez. Ankostik resimlerin ilk örnekleri M.Ö. 7. yüzyıldan kalmadır. Genellikle ahşap paneller veya duvarlara uygulanmasının yanı sıra heykellerin renklendirilmesi için de kullanılmaktaydı. Mısır, Yunan, Roma ve Bizans sanatında yaygın şekilde kullanılmıştır. Ankostik tekniğin en yetkin örnekleri, milattan sonra dört yüz yıl boyunca Mısır’ın Fayyum bölgesinde Greko-Roman ressamlar tarafından üretilen tabut başına konmak için üretilen Fayyum portreleridir. Dolayısıyla, Yunanistanlılar ve Romalılar tarafından kullanılan en eski resim tekniklerinden biridir. Bu teknik, Mısır’da gemilerin dışını kapatmak için de kullanılmıştır. Romalılar salon ve banyolarda fresk benzeri resimlerinde kullandıkları boyanın yapımında ve resimlerin korunması için sıvı mum kullanmışlardır. İtalya’nın güney kısmındaki Pompeii ve Herculaneum kentlerinin volkanik küllerinin altından çıkarılan kalıntılardan elde edilen veriler,
resimlerde bu tekniğin kullanıldığını kanıtlıyor. Roma’nın yıkılmasından sonra 20. yüzyılın ortalarına kadar ankostik boya çok nadir olarak kullanıldı. 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bazı sanatçıların mat kalın boyaya ilgi duyması ankostik tekniğe bir yönelim oluşturdu. Bunun yanı sıra popüler bir hobi tekniği hâline gelmeye başladı. Özellikle de sanat eğitiminde giderek yaygınlaşmaya başladı.

Grafiti sözcüğünün kökeni yazmak olduğundan, grafiti iletişim için içgüdüsel bir insan ihtiyacı olarak yorumlanabilir. Grafiti üreten nedenler, sanatçıdan sanatçıya büyük farklılıklar gösterir. Bununla birlikte, iki ana gruba ayrılabilir: kitle iletişimi ve bireysel ifade.

Arkeolojik buluntular, vitrayın antik uygarlıklardan itibaren üretildiğini göstermektedir. Hem Mısır’da hem de Roma’da, M.Ö. 2750-2525 yılları arasında vitray kullanıldığını kanıtlayan parçalar ortaya çıkarıldı. M.S. 8. yüzyılda Orta Doğu’da Arap mimarlar, vitray kullandılar. Pers kimyacı Jabir ibn Hayyan, Kitab el-Durra el-Maknuna’da (Saklı İncinin Kitabı) renkli cam üretmek için kırk altı
orijinal reçete yazdı. Vitrayın yaygın olarak kullanılması ise Romanesk Dönemi’nde gerçekleşti ancak doruk noktasına Gotik Dönem’de ulaştı. Gotik katedrallerdeki pencereler, vitray resimlerin en yetkin örneklerini temsil etmektedir. Gotik yapılar, kilise hikâyelerini anlatan mücevher gibi parlayan
maviler ve kırmızılar ile aydınlatıldı. Renkli cam, sembolik bir hikâyenin yanı sıra edebî bir hikâye anlattı. Bu cam resimler, binalarda fresklerin işlevini görüyordu. Vitray resimlerin amacı, güneş ışığını engellemek değil, aslında ışığı manipüle etmek ve güzelleştirmektir. Bu nedenle, vitraylı cam pencerelere aydınlatılmış duvar dekorasyonları da denilmektedir. Vitray sanatı, herhangi bir odayı
aydınlatacak ve ziyaretçilerini büyüleyecek renkli bir kaleydoskop yaratıyor. Gotik Dönem’den sonra vitray sanatına ilgi giderek azaldı. 18. yüzyılın ilk yarısından başlayıp 19. yüzyıl boyunca da etkisini devam ettiren Gotik formlara dönüş, vitraya olan ilgiyi de canlandırdı. 19. yüzyılda, Louis Comfort Tiffany (1848-1933) ve John La Farge (1835- 1910) başta olmak üzere Art Nouveau sanatçıları
sadece pencere için değil, masa lambası ve avize gibi ev eşyaları da tasarladılar.
20. yüzyılda da vitray sanatının birçok yeni ve yaratıcı biçimi şekillendi. Henry Matisse, George Braque, Fernand Leger (1881-1955) ve Marc Chagall (1887-1985) soyut ve yarı-soyut tasarımlarıyla önceki dönemlerin geleneksel figüratif kalıplarını kırdılar. Pencereler renkli, dekoratif nesnelerden birer özgün sanat eserine dönüşmeye başladı. Günümüzde gerçek vitray yerine yalancı vitray diyebileceğimiz, cam üzerine yapıştırıcıyla ya da fırınlanarak renkli cam yapıştırılan resimler tercih edilmektedir.

Mağara resimlerinin ilk keşfi;1879 yılında Kuzey İspanya’da Marcelino de Sautuola, Altamira mağarasını incelerken küçük kızı Maria’nın bizon figürlerini fark etmesiyle gerçekleşti.

Resim sanatının temel elemanları; çizgi, doku, form, şekil, renk, değer ve espasdır.

Bir resim kompozisyonunda temel elemanların düzenlenmesi için kullanılan ilkeler ise şunlardır; denge, vurgu, orantı, derecelendirme, tekrar, çeşitlilik, zıtlık, hiyerarşi, gestalt, armoni, ritim, hareket, desen, hizalama ve perspektif.

Örneğin, çizginin farklı kalınlıklarda, değerde, renkte, açıda, uzunlukta ve yönde olması; bir rengin farklı tonlarının, değerlerinin ve doygunluklarının bir araya getirilmesi çeşitlilik ilkesini ortaya çıkarır.

Erken Rönesans (yklş.1300-1400) sanatçıları manzarayı, sadece dinî ve figürlü sahneler için bir mekân ya da arka plan olarak kullanmaya başladı. Sanatçıların yeniden manzarayı kendi başına bir konu olarak görmeye başlaması 16. yüzyıldan sonra özellikle Flaman sanatçılarla gerçekleşti.