GÜZEL SANATLAR - Deneme Sınavı - 10

Sanatın ve sanat eserinin doğasını ve niteliğini açıklamaya çalışan geleneksel kuramları; Sanatçı Merkezli, Eser Merkezli, Alımlayıcı Merkezli ve Toplum Merkezli Yaklaşım olmak üzere dört ana grupta inceleyebiliriz. Doğru yanıt B'dir.

Eseri; biçim, düzen ve kurgu ögeleriyle değerlendiren bu yaklaşımın merkezinde sanatçı değil, eser yer alır. Fransız düşünürler Saussure, Lévi-Strauss ve Barthes ile İsviçreli sanat tarihçisi Wölfflin; sanatta anlam üretiminin kaynağını biçim olarak görmüştür. ‘Biçimcilik’ olarak adlandırılan bu anlayışa göre bir sanat eserine özgünlüğünü, bireyselliğini, iç bütünlüğünü kazandıran bütün ögeler biçimseldir. Sanat eserinin estetik olarak kavranmasını sağlayan etken, biçimdir. Doğru yanıt C'dir.

Antik dünyada modern anlamdaki sanat düşüncesini andıran tek sınıflama, geç Helenistik ve Roma dönemlerinde sanatın ‘Liberal (Özgür) ve Bayağı (Hizmet Eden) Sanatlar’ olarak ikiye bölünmesiydi. Doğru yanıt E'dir.

17. yüzyılın ikinci yarısında yeni buluşların da etkisiyle, bilimlerin itibarının arttığını ve retoriğin giderek gözden düştüğünü görüyoruz. Bu durum, eski ‘Liberal Sanatlar’ sisteminin yeniden düzenlenmesini gerekli kılmıştır. Güzel Sanatlar, Fen Bilimleri ve Beşeri Bilimler olmak üzere üçlü bir sınıflamanın yolu açılmıştı. Doğru yanır C'dir.

Edebiyat sözcüğü, Arapça edeb kökünden türetilmiştir. Başlangıçta edebiyat sözcüğü edebe ait ilim anlamında Osmanlıcada kullanılmışken Tanzimat’la birlikte bu sözcük “litterature” karşılığı olarak dilimize yerleşmiştir. Literatür sözcüğü Latincede yazı anlamına gelir. Doğru yanıt C'dir.

Duygu, düşünce ve hayallerin, olayların, eşyanın ve diğer unsurların, estetik haz uyandıracak tarzda ve özgün bir biçimde sözcüklerle ifade edilmesi “edebiyat” olarak tanımlanır. Doğru yanıt A'dır.

Bir edebiyat kuramı benimsediği ilkelere göre yazarın ya da okurun kimliğini, metnin anlamını ya da yapısını kendi yaklaşımına göre inceler. Bu bölümde belli başlı edebiyat kuramlarını, sınıflandırma ölçütlerinden yola çıkarak inceleyeceğiz. Bu sını andırmalar yazınsal metnin oluşumunda rol oynayan dört unsur temel alınarak yapılmıştır. Bu eksende; Dış Dünya Odaklı Kuramlar, Yazar Odaklı Kuramlar, Eser Odaklı Kuramlar ve Okur Odaklı Kuramlar yer alır. Doğru yanıt B'dir.

Etkileri 18. yüzyıl sonlarına kadar süren Yansıtma Kuramı’na göre edebiyat, içinden çıktığı toplumu yansıtır. Doğru yanır C'dir.

9. yüzyılda Romantizm akımının etkisiyle sanatçının ön plana çıkmaya başladığı görülür. Yazar Odaklı Kuramlar eseri, sanatçının duygularının bir yansıması olarak görür. Sanatçı, eserleri aracılığıyla okurlarına duygularını dile getirir. Dolayısıyla, sanatın açıklanmasında sanatçının yaşantısı önemli bir yer tutar. Yazar Odaklı Kuramlar olarak Anlatımcı Kuram’dan ve Psikanalitik Kuram’dan söz etmek mümkündür. Doğru yanıt E'dir.

Eser Odaklı Kuramlar, edebiyat incelemelerin de edebî eserin ön plana çıktığı kuramlardır. Edebiyat incelemelerinde bu tür kuramlara göre bir eseri iyi bir biçimde çözümleyebilmek için esere dışarıdan değil, içerden bakmak ve eseri dil içi ögelerle ele almak gerekir. Bu anlayışı benimseyen kuramlardan ilki Rus Biçimciliği’dir. Rus Biçimciliği’ni, Yeni Eleştiri ve Yapısalcılık gibi diğer Eser Odaklı Kuramlar izlemiştir. Doğru yanıt A'dır.

Okurun sadece alıcı değil, metni yorumlamaya katılan üretken bir konumda olduğunu savunan Okur Odaklı Kuramlar olarak Duygusal Etki Kuramı, Alımlama Estetiği, Feminist Eleştiri ve Yazınsal Göstergebilim Kuramını içermektedir. Doğru yanıt E'dir.

Akımlar çoğunlukla o dönemde yaygın ve yerleşik olan akımlara karşı çıkılmasıyla başlar. Her yeni akım; üslup, içerik, sanatta amaç ve işlev konusunda yeni önerilerle gelir.

Akımlar belirli bir dönemde doğar ve yaygınlık kazanır ancak başlangıç ve bitiş tarihlerini belirlemek zor ve tartışmalıdır:

Akımlar genellikle çok katı ilkeler etrafında oluşmaz, akımın temel ilkeleri doğrultusunda eserler verildikçe belirli bir zevk ortaya çıkar. Bazen bunlar kural olarak ortaya konur ve bu tarihten sonra akım çerçevesinde verilen eserler genellikle bu kurallara uyar.

Akımlar hem zaman içerisinde hem de temsilcilerinin farklı eğilimlerine bağlı olarak aynı dönemde değişiklikler gösterirler.

Akımlar içinde ayrıca eğilimler vardır. Özellikle modern sanat için geçerli olan eğilim kavramı, aynı akım içinde gruplaşan sanatçılar arasındaki tutum farklılıklarını belirtir.

Bir sanatçı, sanat yaşamı boyunca birden çok akımla bağlantılı olabilir. Bir akımın temsilcisi olarak görülen ya da o akımla bağlantılı olarak nitelendirilen bir sanatçıyı başka akımların temsilcisi olarak da görmemiz olağandır. 

Doğru yanıt D'dir.

Sanatsal yazılar, zaman zaman birbirlerinin anla- tım tekniklerinden yararlansa da şiir ve düzyazı olmak üzere iki ana türde yazılabilir. Şiir dışında düzyazı ile yazılan sanat yazılarının en belirginleri olarak öykü, roman, tiyatro türleri örnek olarak verilebilir. Doğru yanıt A'dır.

Platon, duyularımızla kavradığımız ‘görüngüler dünyası’ ve zihinle kavradığımız ‘idealar dünyası’ olmak üzere iki dünyadan bahseder. Görüngüler dünyası, sürekli bir oluşum-değişim halindedir; dolayısıyla bu dünyadan elde edilen bilgi kalıcı, değerli, genellenebilir bir bilgi değildir. Sanatçının görevi görüngüler dünyasını olabildiğince aslına sadık kalarak yansıtmaktır. Zamandan ve mekândan bağımsız olan ve zihinle kavranabilen ‘idealar dünyası’ ise genellenebilir olan, kalıcı, değişmez, ölümsüz, gerçek bilginin kaynağıdır. Görüngüler dünyasındaki her şey, idealar dünyasındaki asıllarının yetersiz birer kopyasıdır (mimesis). Bu durumda sanat ve sanatçı, kopyanın kopyasını sunduğu için, Platon tarafından değersiz olarak nitelendirilir. Platon’un öğrencisi olan Aristoteles ise bu olumsuz yaklaşımın tersini benimsemiştir. Aristoteles’e göre sanat, ideaların bilgisini sunabilecek yeterliliktedir; yani sanattan elde ettiğimiz bilgi geneli ya da özü yansıtan kalıcı ve değerli bir bilgidir. Aristoteles, Platon’dan farklı olarak, ideaların duyu dünyasında var olduğunu düşünür. Bu, sanatçının tek tek görüngülerden yola çıkarak genel olanın bilgisine ulaşabileceği anlamına gelir. Aristoteles için sanat, hayatın olduğu gibi kopya edilmesi değil; olması mümkün olan daha güzel, daha erdemli, insana daha çok yaraşır bir hayatın yansıtılmasıdır.

Mimesis, Yunanca ‘taklit’ demektir. Kavram ilk kez Antik Yunan filozofları tarafından kullanıldığı için terminolojiye bu şekilde geçmiştir.

Sanatın ve sanat eserinin doğasını ve niteliğini açıklamaya çalışan geleneksel kuramları; Sanatçı Merkezli, Eser Merkezli, Alımlayıcı Merkezli ve Toplum Merkezli Yaklaşım olmak üzere dört ana grupta inceleyebiliriz. Bunların hepsinden beslenen ve aynı zamanda bu kuramları eleştirerek sanatla ilgili yeni tartışmalar başlatan yaklaşımları da ‘Çağdaş Sanat Kuramları’ başlığı altında görelim.

Eser merkezli yaklaşım eseri; biçim, düzen ve kurgu ögeleriyle değerlendiren bu yaklaşımın merkezinde sanatçı değil, eser yer alır. Fransız düşünürler Saussure, Lévi-Strauss ve Barthes ile İsviçreli sanat tarihçisi Wölfflin; sanatta anlam üretiminin kaynağını biçim olarak görmüştür. ‘Biçimcilik’ olarak adlandırılan bu anlayışa göre bir sanat eserine özgünlüğünü, bireyselliğini, iç bütünlüğünü kazandıran bütün ögeler biçimseldir. Sanat eserinin estetik olarak kavranmasını sağlayan etken, biçimdir.

Sanatçı merkezli yaklaşım eseri; sanatçının yaratıcılığı, dehası ve yeteneği ile ilişkilendirir. Bu yöndeki düşünceleri, sanatçının duygu ve tercihlerini merkeze alan Romantizm akımıyla birlikte değerlendirerek kuramlaştıran, Fransız düşünür Eugéne Véron’dur. Sanatçı merkezli yaklaşıma örnek olarak Tolstoy ve Freud’un kuramları verilebilir.

Wölfflin tarihinde Vasari’nin çevrimlerine de yer yoktur. Ona göre sanat tarihi sarmal olarak ilerler ve dönemler ancak formların birbirleriyle karşıtlaşması sonucu ortaya çıkar. Formların karşıtlaşması, ‘kapalı-açık, çokluk-birlik, mutlak-göreli’ gibi kavram çiftleriyle belirlenir. Örneğin bu çiftlerdeki ilk kavramlar klasik, ikinciler de Barok döneme karşılık gelir. Wölfflin’in formlar diyalektiğinin sonucu olan normlar evrenseldir. Dolayısıyla sanatçısı ve kültürü her ne olursa olsun, dünya üzerindeki herhangi iki eseri birbiriyle tarihsel anlamda kıyaslamak artık mümkündür.

Eser Merkezli Yaklaşım

Eseri; biçim, düzen ve kurgu ögeleriyle değerlendiren bu yaklaşımın merkezinde sanatçı değil, eser yer alır. Fransız düşünürler Saussure, Lévi-Strauss ve Barthes ile İsviçreli sanat tarihçisi Wölfflin; sanatta anlam üretiminin kaynağını biçim olarak görmüştür. ‘Biçimcilik’ olarak adlandırılan bu anlayışa göre bir sanat eserine özgünlüğünü, bireyselliğini, iç bütünlüğünü kazandıran bütün ögeler biçimseldir. Sanat eserinin estetik olarak kavranmasını sağlayan etken, biçimdir.

Çağdaş sanatın önemli isimlerinden Damien Hirst’ün ‘Yaşayan Birinin Zihninde Ölümün Fiziksel İmkânsızlığı’ başlıklı yerleştirmesine ve eserin yorumuna https://tr.khanacademy. org/humanities/global-culture/beginnersguide-contemporary-art1/v/hirst-s-sharkinterpreting-contemporary-art adresinden ulaşabilirsiniz. Sanatçı bu eserinde formaldehit ile doldurulmuş cam bir tankın içine yerleştirdiği ölü bir köpekbalığını sergilemektedir.

Estetiğin alanının sadece ‘güzel’ ile sınırlanmış olduğu sonucuna ulaşmak doğru değildir. O günlerde görselerdi Kant’ı ve benzerlerini çok rahatsız edecek konu ve tarzlar, bugün en azından sanat piyasasını elinde tutan belli bir kesim tarafından ciddi anlamda sanat olarak değerlendiriliyor. Bunu mümkün kılan; bu eserlerin kendilerine has bir estetik değer taşıdıkları, sanatın geleneksel estetik yargıyla hesaplaşması gerektiği veya sanatın herhangi bir estetik kaygı gütmesi gerekmediği düşüncesidir. Genel-geçer doğrular olarak kabul ettiğimiz pek çok yargı aslında son derece kişisel olabilir. Aynı sanat eserini değerlendiren aynı kişi için bile içinde bulunduğu farklı psikolojik veya fiziksel koşullar farklı yargılara neden olabilmektedir.

Sanat tarihinin kurucularından kabul edilen Johann Joachim Winckelmann, 1764’te, başlığında ‘Sanat Tarihi’ ibaresi olan ilk kitabı yayınladı: Antikçağ Sanatının Tarihi. Winckelmann; Mısır, Fenike, Pers ve Etrüsk uygarlıklarının sanatlarından söz ettikten sonra Grek ve Roma sanatının kapsamlı bir değerlendirmesini yaptığı kitabında; sanat eserlerini içinde üretildikleri uygarlığa ait kültür kalıplarıyla birlikte değerlendirmeye girişir.