GÜVENLİK SİSTEMLERİ

X-Işını cihazının ve dozimetrelerin ölçümü ve bunların radyasyon kontrolleri Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK)'e aittir. Dolayısıyla doğru cevap A şıkkıdır.

İngilizce’de tanımlanamayan nesneler için kullanılan X öneki ile kullanılan X-Işını, ilk olarak Alman bilim adamı Wilhelm Conrad Röntgen tarafından bir deney sırasında tesadüfen keşfedilmiştir. Bu nedenle “Röntgen ışınları” olarak da adlandırılmaktadır. X-Işınları gözle görülemeyen, yüksek frekanslı, düşük dalga boylu, radyoaktif özellik taşıyan ve aynı zamanda son derece delici olan salınımlı sinyallerdir.

Etkileşime göre iki çeşit X-Işını elde edilmektedir. Bunlardan birincisi Sürekli X-Işınları olup, elektron demeti, hedef atomun çekirdeğine yaklaşırken çekirdeğin pozitif yükünden kaynaklanan elektrik alandan etkilenmekte ve ivmeli hareket yapmaya zorlanarak dışarıya foton yayarak oluşmaktadır. Sürekli bir enerji spektrumuna sahip bu fotonlara Sürekli X-Işınları denilmektedir. Ikinci çeşit X-Işını elde etme yöntemi Karakteristik X-Işınlarının kullanılmasıdır. Bu yöntemde, hedef atom üzerine gönderilen elektronlar, ilgili atomun yörüngesindeki elektronlarla etkileşimi sonucu aldıkları enerjiyle üst enerji seviyelerine çıkmaktadırlar. Kararsız durumdaki bu enerji seviyeleri geri bozunduğunda dışarıya foton yayınlanmaktadır. Enerjileri, seviyeleri arasındaki farka eşit olan bu fotonlara da Karakteristik X-Işınları denir.

X-Işını cihazları; insan, nesne ya da araçların sabit bir X-Işını kaynağından geçirilmesi sonucunda içeriği hakkında bilgi veren cihazlardır. Bu cihazlarda bir X-Işın kaynağı ve bunun karşısında gönderilen ışınları algılayan dedektörler bulunmaktadır. İnsan, nesne ya da araçlardan geçen ışınlar foto-diyot denilen dedektörler yardımıyla algılanarak görüntülenebilmektedir.

X-Işınları çok farklı alanlarda kullanılmaktadır. Tıpta teşhis ve tedavi amacıyla kullanılan X-Işınları maddenin kristal yapısı ve organik maddelerin moleküler yapısının incelenmesinde, kimyasal maddelerin analizinde, fizikte yeni elementlerin incelenmesinde, malzeme kontrollerinde ve güvenlik amacıyla yabancı maddelerin tespitinde kullanılır.

90'lı yılların başlarında güvenlik kontrol sistemi üreticileri nesnelerin kimyasal yapısı hakkında bilgi verecek tekniklerden faydalanmaya başladılar. Yeni teknikte malzemelere renk kodlaması uygulanmaktadır. Örneğin titanyum, krom, demir, çelik, kalay, kurşun, bakır, gümüş, altın gibi atom numarası 18’den büyük olan ağır elementler (inorganik maddeler) mavi renklendirme ile alüminyum gibi atom numarası 10 ile 18 arasında olan orta ağırlıktaki elementler (karışık grup) yeşil renklendirme ile ve atom numaraları 10’un altında olan hidrojen, karbon, nitrojen, oksijen, nitrogliserin, akril, kağıt, tekstil ürünleri, tahta ve su gibi organik maddeler de turuncu ile görünmektedir.

İnsan vücut tarama sistemleri, yoğun insan geçişi olan alışveriş merkezleri, hava limanları, gümrükler, adliyeler, askeri nizamiyeler, kamu binaları vb. yerlerde kullanılmaktadır. Bu sistemler “geri yansıma (backscatter)” sistemler olarak adlandırılmaktadır. Geri yansıma sistemlerinde Compton saçılması tekniği kullanılarak yapılmaktadır.

X-Işını cihazı kullanımında operatörlerin dikkat etmesi gereken konular vardır. Bunlar özetleyecek olursak; cihaz eğitim almış kişilerce kullanılmalıdır, cihaza herhangi bir canlı konulmamalı, cihazın bakımları yapılırken açık olmamasına özen gösterilmeli, operatörler cihaza sıkışacak uzunluk ve bollukta kıyafet giymemeli ve aksesuar kullanmamalı, banta konulup analizi yapılacak nesneler küçükten büyüğe yerleştirilmeli, incelenen nesneler hakkında fikir sahibi olunamadığı durumlarda sahibinden bagajı açması istenmelidir.

Bina girişlerinde kullanılan ve içerisinden geçen çanta, valiz veya paketlerin içindeki malzemelerin ekranda izlenmesine olanak sağlayan X-Işını cihazları iyonlaştırıcı radyasyon yayan cihazlardır ve bu cihazların kullanılabilmesi için Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (T.A.E.K) tarafından lisans alınması gerekmektedir.

Bagaj aramada kullanılan cihazlarda kullanılan X-Işını radyoaktif özelliktedir. Ancak cihazın bulunduğu kutu içerisi özel kurşun kaplı olarak imal edilmiştir. Bu cihazların her ay periyodik kontrolleri yapıldığından ve kurşun kaplı olduklarından operatörler ve bagajları taramadan geçen insanlar doğrudan zarar görmemektedir.

Dozimetri direkt veya dolaylı olarak radyoaktif ışımaya maruz kalan bir malzemenin veya canlı dokunun ne kadar ışımaya maruz kaldığını ölçme ve hesaplama tekniği olup fizik biliminin alt dalıdır. Dozimetre veya dozölçer ise, radyoaktif ışınım altında kalmışlık derecesini ölçmeye yarayan aygıta verilen isimdir. Dozimetreler kişiye özeldir, dozimetrelerin sağlıklı ölçüm yapabilmesi için önüne herhangi bir nesnenin gelmemesine özen gösterilmelidir. Dozimetreler kullanılmadığı zamanlarda ölçümün doğruluğu için radyasyon alanının dışında muhafaza edilmelidir, kullanılmış olan dozimetreler tekrar kullanılmamalıdır.

Alman bilimadamı Röntgen, 1895 yılında laboratuvarında, çalışma yaparken X- ışının bulmuştur.

Güvenlik açısından kişilerin, eşyaların ya da araçların içerisinde gizlenmiş yabancı maddelerin (uyuşturucu, silah, patlayıcı veya patlayıcı düzenekleri) tespitinde kullanılmaktadır.

İş merkezleri, hava alanları, kamu binaları, otogar vb. gibi çok kalabalık insan trafiğinin ve güvenlik risklerinin yüksek olduğu yerlerde X-Işınları farklı cihaz teknolojileri üzerinde kullanılmaktadır.

X-ışınından geçen malzemelere renk kodlaması uygulanmakta, örneğin titanyum, krom, demir, çelik, kalay, kurşun, bakır, gümüş, altın gibi atom numarası 18’den büyük olan ağır elementler (inorganik maddeler) mavi renklendirme ile görülmektedir.

İnsan vücut tarama sistemleri, yoğun insan geçişi olan alışveriş merkezleri, hava limanları, gümrükler, adliyeler, askeri nizamiyeler, kamu binaları vb. yerlerde kullanılmaktadır. Bu sistemler “geri yansıma (backscatter)” sistemler olarak adlandırılmaktadır.

Yüksek güçte X-Işını jeneratörüne sahip 40 cm çeliğin arkasını görebilen ışık kaynaklı sistemler olup bunlara örnek olarak konteyner, tır vb. söylenebilir.

X-Işını cihazda bagajların arasına en az 50 santimetre
mesafe konulmalıdır.

X-Işını cihazları iyonlaştırıcı radyasyon yayan cihazlardır ve bu cihazların kullanılabilmesi için Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (T.A.E.K) tarafından lisans alınması gerekmektedir.

Bütün radyasyon kaynakları düşünüldüğünde bir insan yılda en az 300 mikro rem doz civarı bir radyasyona maruz kalmaktadır.