Gümrük Uyuşmazlıkları ve Çözüm Yolları

Yargı yolu (dava), genel olarak, sübjektif bir hakkının ihlal edildiğini, tehlikeye atıldığını ya da kendisinden haksız bir talepte bulunulduğunu iddia edenlerin, dava hakkına dayanarak ilgili yargı yoluna başvurması ve hukuki koruma talep etmesidir.

Gümrük vergileri kapsamında değerlendirilen her türlü mali yükümlülük ve bunlara ilişkin idari para cezaları ile Gümrük Kanununa göre alınan diğer idari yaptırım kararlarının dava edilebilmesi için itiraz yolunun kullanılması ve sonrasında yargı yoluna başvurulması; bunların dışındaki konularda ise genel hükümlere göre dava açılması mümkündür. Bu bağlamda; Henüz sonuçlanmamış itiraz başvurularından vazgeçip uzlaşma başvurusu yapılabilir; ancak, uzlaşmanın vaki olmaması ya da temin edilememesi hallerinde aynı alacaklar için yeniden uzlaşma başvurusu yapılamaz ve uzlaşma başvurusu yapılmışsa uzlaşma sonuçlanmadan itiraz veya yargı yoluna başvurulamaz; ancak, uzlaşma talebi gümrük idaresince kabul edilmezse itiraz veya yargı yoluna başvurulabilir. Uzlaşmanın vaki olmaması veya temin edilememesi hallerinde ise ilgili tutanağın tebliğinden itibaren süresi içerisinde itiraz ya da yargı yoluna başvurulabilmektedir. Uzlaşma başvurusunun yapılması halinde itiraz veya dava açma süresi dururken uzlaşmanın vaki olmaması veya temin edilememesi hallerinde süre kaldığı yerden işlemeye başlamaktadır. Şayet itiraz ve dava açma süresinin bitimine üç günden az kalmışsa bu süreler üç gün uzamaktadır. Aynı gümrük vergilerinin ödenmesinden müştereken ve müteselsilen sorumlu olanlarca hem uzlaşma hem de itiraz başvurusunda bulunulması durumunda, itiraz başvurusu uzlaşma başvurusu sonuçlandıktan sonra değerlendirilmektedir.

Yargı kolu; yargı organlarının aynı ya da benzer nitelikler taşıması nedeniyle bir bütün oluşturan dava ya da işlerin belirli bir yargılama usulüne tabi tutulmasıyla oluşan bütünlüktür. Türk hukukunda; anayasa yargısı, adlî yargı, idarî yargı, hesap yargısı, seçim yargısı ve uyuşmazlık yargısı olmak üzere altı farklı yargı kolu bulunmaktadır.

İstinaf; ilk derece mahkemesinin kararının hem hukuki yönden hem de maddî yönden denetime tâbi tutulduğu, ilk derece mahkeme ile temyiz incelemesi arasında yer alan ikinci derece denetim mekanizmasıdır.

Temyiz; istinaf mahkemelerince verilen ve konusu belirli bir tutarı aşan kararlarının hukuka ve usul kurallarına uygunluğunun Danıştay tarafından denetime tâbi tutulduğu üst derece denetim mekanizmasıdır.

Danıştay, temyiz sonucunda; kararı hukuka uygun bulması halinde onama, kararı hukuka uygun bulmakla birlikte gerekçesini eksik bulması ya da doğru bulmaması hallerinde değiştirerek onama, maddi hatalar ile düzeltilmesi mümkün eksiklik veya yanlışlıkları düzeltilmesini gerekli görmesi hallerinde düzelterek onama, görev ve yetki dışında bir işe bakılması, hukuka aykırı karar verilmesi veya usul kurallarına uyulmaması hallerinde bozma ve karar içeriğinin kısmen yerinde olduğuna ve kısmen de bozularak yeniden yargılama yapılmasına karar verilmesi halinde kısmen onama kısmen bozma kararı vermektedir.

İstinaf ve temyiz mahkemelerin vermiş oldukları nihai kararların kesinleşmesini önleyen kanun yolları olağan kanun yollarıdır.

Kesinleşmiş hükümlere karşı tanınmış olan kanun yararına temyiz (bozma) ile yargılamanın yenilenmesi şeklinde olağanüstü kanun yolları vardır.

Anayasa Mahkemesi, 23.9.2012 tarihinden itibaren bireysel başvuruları kabul etmeye başlayarak temel hakların ve özgürlüklerin ihlali iddialarına ilişkin somut olay temelli yargı denetimi yapmaya başlamıştır. Bireysel başvuru hakkı, özü itibariyle, iç hukukta temel hak ihlallerinin ortadan kaldırılması ve buna bağlı olarak Türkiye aleyhine Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine yapılan başvuru sayısını azaltmak amacıyla tanınmıştır. İç hukuk yolu olan bireysel başvuru yolunun Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine yapılacak başvuru öncesinde tüketilmesi şartı da bunu göstermektedir. Dolayısıyla Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru hakkı; kural olarak kamu gücüne dayanan işlemlere karşı başvurulabilmesi ve olağanüstü bir kanun yolu veya hukuki çare olması, temel hakların ve özgürlüklerin ihlaline karşı kullanılabilen yargı yolu olması, istisnai ve ikincil nitelikte bir hak arama yolu olması özelliklerini taşımaktadır. Anayasaya dayanmakla birlikte, bireysel başvuru hakkına ilişkin Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunla da düzenlenme yapılmıştır.

Vergi ödevi bağlamında; vergilendirme işlemleri, tahsilat, yaptırımlar ve uyuşmazlıkların çözüme kavuşturulması kapsamında başta mülkiyet hakkı olmak üzere, özel yaşama müdahale, ayrımcılık yasağı, etkili bir hukuki yola başvurma ve adil yargılanma hakkı şeklindeki konular bireysel başvuru kapsamına girmektedir.

Bireysel başvuru hakkı, mağdur olduğunu iddia eden kişilerce doğrudan veya mahkemeler ya da yurt dışı temsilcilikleri vasıtasıyla, başvuru yollarının tüketildiği veya böyle bir yol öngörülmemişse ihlalin öğrenildiği tarihten itibaren otuz gün içinde kullanılabilir. Bu süre, haklı bir mazeretin olması ve belgelenmesi şartıyla mazeretin kalktığı tarihten itibaren on beş gün daha uzayabilmektedir.

 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve eki protokollerine taraf ülkelerce kabul edilen yükümlülüklere uygun hareket edilmesini sağlamak ve bu alanlarda yargısal denetim yapmak amacıyla Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kurulmuştur. Diğer bir ifadeyle sürekli koruma mekanizması niteliğinde bir yargı kurumu olan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin kapsadığı temel hak ve özgürlükleri ihlal eden ülkeye karşı bireysel başvuru imkanı tanınmıştır.

Gümrük işlemleri kapsamında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine yapılan başvurular; idari yaptırımların suç isnadı niteliği taşıdığı kabul edilerek adil yargılanma hakkı (AİHS, m.6), mülkiyet hakkı (AİHS, 1 No’lu Ek Protokol) ve ne bis in idem ilkesi (AİHS, 7 No’lu Ek Protokol m.4) ihlallerine ilişkindir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, bu konuda yapılan başvurulara ilişkin kararlarında; vergilerle ilgili cezaları suç isnadı olarak kabul ederek susma hakkı, çelişmeli yargı ilkesi, silahların eşitliği gibi ilkelerinin idari para cezalarına ilişkin davalarda da geçerli olduğunu; gümrüksüz satış mağazasının usulsüz kapatılmasını, vergi borcu nedeniyle taşınır eşyaya el konulmasını, haksız alınan verginin iadesinin geciktirilmesini mülkiyet hakkının ihlali olduğunu ve idari para cezası yanında hapis cezasının verilmesinin de aynı eylemden dolayı iki kez mahkum edilme anlamına geldiğinden ne bis in idem ilkesinin ihlali olduğunu kabul etmiştir.

Tasfiye kararı veya ret kararı alırken insan haklarına dayalı adalet anlayışı, iyi yönetim ilkeleri, hukuk ve hakkaniyet kuralları ile evrensel insan hakları yönünden hukuki ve hakkaniyete dayalı bir değerlendirme yapmaktadır. Bu bakımdan kanunlara uygunluk, ayrımcılığın önlenmesi, ölçülülük, yetkinin kötüye kullanılmaması, eşitlik, tarafsızlık, dürüstlük, nezaket, şeffaflık, hesap verilebilirlik, haklı beklentiye uygunluk, kazanılmış hakların korunması, dinlenilme hakkı, savunma hakkı, bilgi edinme hakkı, makul sürede karar verme, kararların gerekçeli olması, karara karşı başvuru yollarının gösterilmesi, kararın geciktirilmeksizin bildirilmesi, kişisel verilerin korunması gibi unsurlar ile Anayasa Mahkemesinin bireysel başvurular hakkında almış olduğu kararları dikkate almaktadır.

Kamu Denetçiliği Kurumu; başvuru yolları tüketilmeden yapılan şikayet başvuruları için gönderme kararı, şikayete ilişkin inceleme ve araştırması sonucunda başvuranı haklı bulması halinde tavsiye kararı, şikayetin yerinde olmadığı kanaatine varırsa ret kararı, şikayet konusu talebin ilgili idare tarafından yerine getirilmesi veya şikayetin çözüme kavuşturulduğunun taraflarca Kuruma bildirilmesi halinde dostane çözüm kararı ve başvurudan vazgeçilmesi, kişiliğin sona ermesi, inceleme ve araştırma devam ederken şikayet konusu hakkında dava açılması üzerine inceleme ve araştırmasını sonlandırması hallerinde de karar verilmesine yer olmadığına dair karar olmak üzere beş tür karar almaktadır.

Kamu denetçisi (ombudsman) “sözcü”, “temsilci” veya “başkaları için şikayet eden kişi” anlamına gelmektedir. Kamu denetçisi, kamu idaresinin kararları, eylemleri veya ihmalleri hakkında vatandaşlardan gelen itiraz ve şikayetleri incelemektedir.

Kamu Görevlileri Etik Kurulu kurulmasına ilişkin Kanun uyarınca;

• Kamu görevlilerinin uymaları gereken saydamlık, tarafsızlık, dürüstlük, hesap verebilirlik, kamu yararını gözetme gibi etik davranış ilkelerini Yönetmeliklerle belirlemek ve uygulamayı gözetmek,
• Etik davranış ilkelerinin ihlal edildiği iddiasıyla re’sen veya yapılacak başvurular üzerine gerekli inceleme ve araştırmayı yaparak sonucu ilgili makamlara bildirmek,
• Kamuda etik kültürünü yerleştirmek üzere çalışmalar yapmak veya yaptırmak ve bu konuda yapılacak çalışmalara destek olmak,
• Gerektiğinde mal bildirimlerini incelemek,
• Kamu görevlileri için hediye alma yasağının kapsamını belirlemek ve en az genel müdür veya eşiti seviyedeki üst düzey kamu görevlilerince alınan hediyelerin listesini gerektiğinde her takvim yılı sonunda bu görevlilerden istemek, şeklinde görev ve sorumlulukları olan Kamu Görevlileri Etik Kurulu kurulmuştur.

Gümrük idaresine yapılan uzlaşma başvuruları, ilgili uzlaşma komisyonunun sekretarya hizmetlerini yürüten birimi tarafından öncelikle ve ivedilikle usul yönünden değerlendirmeye alınmaktadır. Bu değerlendirmede; başvuru sahibinin yetkisi, başvuru süresi, uzlaşmanın kapsamı ve uzlaşmanın başvuru yapılan komisyonunun yetkisi içinde bulunup bulunmadığı hususları incelemeye tabi tutulmakta ve başvuru şartlarını taşımadığı anlaşılan başvurular ilgilisine bildirilmektedir. Başvuruya ilişkin eksikliklerin giderilebilir nitelikte olması halinde, eksikliklerin tamamlanması için başvuru süresinin sonuna kadar; bu sürenin sonunda başvurusunda bulunulmuş olması halinde ek üç iş günü süre verilmektedir. Süre sonunda eksiklik giderilmemişse uzlaşma başvurusu reddedilmektedir. Uzlaşma talebinde bulunulan alacağın tutarının hatalı olması halinde ise bu durum gerekçesiyle birlikte yükümlüye bildirilmekte ve uzlaşma görüşmeleri düzeltilmiş tutara göre yürütülmektedir.

İtiraz, idare hukukunda idari işlemin yetki, şekil, sebep, konu ve amaç unsurları yönünden hukuka aykırılığı ileri sürülerek, bu işlemin idarece bir kez daha incelenmesi talebini içeren bir yoldur. Diğer bir ifadeyle idari işlem içerdiği hukuka aykırılık nedeniyle muhatabı olduğu kişinin menfaatlerine zarar verdiğinden, yargı yoluna başvurmak yerine ya da yargı yoluna başvurmadan önce kullanılabilen barışçıl-idari bir yoldur.

Gümrük Kanununda itiraz zorunlu bir başvuru yolu oluşturmaktadır. İtirazın kapsamına ise gümrük idaresinin vergilendirme işlemlerinde yetkili olduğu gümrük vergileri, idari para cezaları ve ilgili düzenlemesinde itiraz edilebileceği belirtilen ya da itiraz edilemeyeceği yönünde bir belirleme içermeyen kararlar girmektedir. Gümrük idaresinin kişilerin lehine ya da aleyhine karar alabildiği dikkate alındığında; itiraz esasında, konusunu kişilerin aleyhine olan durumlara karşı bir başvuru hakkı niteliği taşımaktadır. Ancak bir hak olsa da itirazın, kapsamına aldığı konular için yargı yoluna başvurmadan tüketilmesi gereken ve dolayısıyla yargı yoluna alternatif olması yerine zorunlu bir yol olması tercih edilmiştir. Dolayısıyla gümrük vergileri ve idari para cezaları hakkında yargı yoluna gidebilmesi, öncelikle gümrük idaresinin itiraz başvurusunu reddetmesine bağlanmıştır.

Gümrük vergileri ve idari para cezaları, ilgili kişilere gümrük idarelerince karar alınarak tebliğ edilmektedir. Kendilerine tebliğ edilen kişiler ise bu kararlara karşı, tebliğ tarihinden itibaren on beş gün içinde bir üst makama, üst makam yoksa aynı makama verecekleri bir dilekçeyle itiraz edebilmektedirler. Gümrük idaresi, olağan hallerde, yapılan itiraz başvurularını otuz gün içinde karara bağlamakta ve bu kararları da başvurana tebliğ etmektedir. Bu sürenin bazı hallerde İdari Yargılama Usulü Kanununa göre aşılması mümkün olduğundan, böyle bir durum söz konusuysa süre dolmadan önce başvurana gerekçeleri ile gerekli görülen ek süre bildirilmektedir. İtirazın başvurusunun süresi içinde olmak şartıyla gümrük idaresi hiyerarşisi içerisinde yanlış bir makama verilmesi halinde itiraz süresinde yapılmış sayılmaktadır. İtirazın reddi halinde, kararda görevli ve yetkili yargı yolu gösterilmek suretiyle karar alınmakta ve ilgilisine tebliğ edilmektedir.