1960’ları Etkisi Altına Alan Yeni Yaklaşımlar; Psychedelıc Sanat ve Post-Modernizm

İkinci Dünya Savaşı'nın ardından gelen dönemde yeni dünya düzeni kurulurken yaşanan teknolojik gelişmeler, iyimserlik havası ve tüketime yönelik teşvikler,  1960’larda savaş bittikten sonra yaşanan nüfus patlaması, özellikle üniversite çağında bulunan genç nüfusun yükselmesi sonucunu doğurmuştur. Gençlik hareketlerindeki yükseliş tüm görsel düzeni de onlara göre kurmayı gerektirmiştir. Sanat ve yaşam arasındaki mesafe giderek azalmış ve 60’lara kadar sanat konusu olmamış pek çok günlük yaşama ait
nesne kitle kültürünün yayılmasını sağlamaya başlamıştır. Görsel Sanatlar da bu gelişmelerden etkilenir. Kitleler tarafından beğenilen, popüler olanın tasarlandığı ve sistemi yönettiği görsel akımlar dünyayı etkisi altına alır. Her anlamda hızlı bir tüketimin yaşandığı bu dönemde  yeniliğe açık bu genç kitlenin talepleri kapitalist düzenin kuralları içerisinde kendini anlamlandırmaya çalışan görsel sanatçıları renk ve nesneye dair yeni anlam arayışlarına sürüklemiştir.

Sanatçıların iç dünyasının dışa vurumunu ifade etmesi açısından psyche sözcüğü psychedelic olarak dönüşüm geçirerek akımı tanımlar hale gelmiştir. “Zihinsel gösteri” anlamına da gelen Psychedelic (Psikedelik) kelimesi, sanat tarzının tanımlayıcısı olmuştur. 

Psychedelic Sanat; Seneca, Poe, Shakespeare, Aldoux Huxley gibi edebiyatçıların eserleri başta olmak üzere edebiyat eserlerinden etkilenmiş; bu eserler de dönemin ünlü Rock gruplarına ilham vermiştir.  Özellikle dönemin pek çok ünlü Rock grubuna dair müziklerde dönemin özelliklerini yansıtan ruhsal motifler, doğaçlamalar, düş hissi bırakan atmosferik çalışmalar fark edilir. 

Psychedelic Sanat, Art Nouveau eserlere ait bitki ve grafik üslupları yeniden yorumlamaya girişmiş; bunun yanı sıra sanat akımlarından Sürrealizm ve Sembolizm’den etkilenen Psychedelic sanatçılar, neden-sonuç ilişkisinin bozulmasını, rüya ve hipnoz gibi uygulamaların yarattığı sonuçları deneysel çalışmalar ile araştırmışlardır. Oldukça bozulmuş şekiller, Sürreal görseller ve aşırı parlak neon renkler dönemin afiş ve hareketli görsel ürünlerinde göze çarpar. Sürrealistlerin rüya çıkarımlarının karşılığı, Psychedelic harekette halüsinasyonların yarattığı
görsel etkileri bulmaktır. 

O dönemin reklam için en önemli medyası olan afişi bir ticari sektöre döndüren Psychedelic sanatçılar, 1968 yılında Herbert Gold tarafından yayımlanan “Pop Goes Poster” (Pop Postere dönüşürse) adlı makale ile birlikte popüler hâle gelmişlerdir.

Psychedelic sanatın görsel anlamda tanımlanmasında öne çıkan sanatçılar arasında; Rick Griffin, Victor Moscoso, Stanley Mouse, Alton Kelley ve Wes Wilson sayılabilir. Bu gruba dâhil sanatçılar “Big Five” (Büyük Beşli) olarak anılırlar.

Dönemin eserleri incelendiğinde, kendi içinde dönen sarmallar, büyüyen ve küçülen serpilmiş biçimler, ağaçların ve bitkilerin kullanıldığı tasarımlar göze çarpar. Çarpıcı kontrast renkler, birbiri içerisine geçmiş, karmaşık tipografik yerleşimler, ilgiyi tek bir noktaya toplayan simetrik kompozisyonlar ve ikonografi kullanımları tasarımlarda dikkat çekici unsurlardır.

Psychedelic Sanat hareketinde fantastik, metafizik ötesi, sürrealist konu seçimleri görülür.

Psychedelic Sanat hareketinin desen anlayışında fraktal desen kullanımları, phosphenes, spiraller, eş merkezli daireler, ışığı kırarak dağıtan desenler ve tekrar eden motifler görülür.

Psychedelic Sanat hareketinde parlak ya da aşırı yüksek kontrastlıkta renk kullanımı görülür. 

Psychedelic sanatçılar yaygın olarak posterler, konser ve film afişleri, albüm kapakları ve çizgi roman çizimleri alanlarında üretim yapmışlardır. 

10 yıla yakın dünyayı etkisine alan Hippie kültürü ve Psychedelic Sanat, Türkiye’de Psychedelic Rock anlamında Barış Manço, TPAO Batman Orkestrası, Grup Bunalım, Mavi Işıklar ve Moğollar gruplarının yaptıkları müzikte ve  o yılların albüm kapaklarında yansımasını bulmuştur.

20. yüzyıl sonrasında ortaya çıkan kültürü tanımlama da Modernizm yetersiz kalmaya başlamıştır. Dolayısıyla “Modernizm Sonrası ve Ötesi” anlamındaki Postmodernizm tanımlaması ilk defa 1979 yılında Jean Francis Lyotard tarafından yazılan “Postmodern Durum” adlı kitapta tartışmaya açılmıştır. Felsefe, mimarlık, edebiyat ve güzel sanatlar gibi pek çok alanı etkileyen bu yeni düşünce sistemi, zamanla tüm diğer alanlara
yayılmıştır. Modernitenin sorgulanmasına ve daha ileriye taşınması için eleştirilmesi gerektiğine inanan teorisyenler, postmodernizmi yeni bir dönem olarak ele almaktan kaçınmıştır ve tanımlamayı modernizmin kendi içerisindeki bir aşama olduğu fikri üzerine kurgulamışlardır. “Posmodernizm tam olarak nedir?” sorusu bu teoriler sebebiyle hâlen tartışma konusudur. 

1960’lı yıllardan itibaren, Fransa tabanlı teorik alt yapı çalışmaları ve felsefik tartışmalar sonucunda oluşturulan “Postyapısalcı Felsefe” bilim, teknoloji ve özgürlükler anlamında insanın temel amacının ilerleme olduğunu öne sürmüştür. Lyotard, tüm bu süreci “Büyük Anlatıların Sonu” olarak nitelemiştir. Aydınlanma, İdealizm ve Tarihsellik düşünceleri artık sorgulanmalı ve Moderniteye ait projeler olan Rasyonellik,
Özgürlük ve Evrensellik yeni bir anlam kazanmalıdır. Belirli bir ideolojiyi temsil etmeyen Postmodernizm düşüncesine itiraz eden Jurgen Habermas ve Anthony Giddens gibi isimler, modernizmin sona erdiğini kabul etmemişlerdir. Habermas ve Giddens’a göre, “modernlik tamamlanmamış bir proje, postmodernlik denilen durum ise bunun radikallaşmesinin bir sonucudur”. Bu eleştiriyi yapan yazarlar ve düşünürler postmodernizmi modernizm içerisindeki bir aydınlanma evresi olarak görürler.

Manifesto anlamında tüm modernist sanat alanlarından kopuşu öne süren postmodern düşünce, tek olan doğruyu reddeder, gerçekliği öznel söylemler ile inceler ve irdeler. Özellikle öznel üslupların ağırlığının yaşandığı bu dönem değerlendirilirken çoklu yapısı ve farklı örnekleri nedeniyle tek bir stilin ya da tasarım dilinin sürekliliğine rastlamak mümkün değildir. Öznenin ilerlemesi ve özgürleşmesi adına “Her şey uyar” düşüncesine doğru bir adımın atıldığı gözlenir. İçerisinde yaşadığımız dünyanın ve kapitalist düzenin getirdiği tüketim kültürü artık kendi sanatını yaratmış ve teknolojinin izinde optik illüzyonlara dayalı görüş ve algıya dair insanlığın sınırları olabildiğince zorlanmaya başlamıştır. Grafik tasarım adına profesyonelleşme süreci 1950’ler sonrasında başlamıştır. Postmodernizm içerisinde ise artık bir meslek grubu haline dönüşmüştür. 1960’lar sonrasında tasarımcılar artık öznel üslupları üzerinde çalışmaya ve grafik tasarım adına görsel ve estetik kuramlar geliştirme üzerine çalışmalar yapmaya başlamışlardır.

Postmodernizm fikri grafik tasarımcıları deneysel çalışmalar yapmaya itmiştir. Modernizmin klasikleşmiş tavrına karşı görüş geliştiren “Yeni Dalga” (New Wave),
“Pluralizm”, “West Coast” gibi farklı isimler alan ama aynı çatı altında birleşen yaklaşımlar, 1970’lerden sonra Amerika ve Avrupa’da pek çok tasarımcıyı etkilemiştir.

Postmodernizm ile afişlerde yer alan tipografik düzenlemeler irili ufaklı rastgele kullanılmış şekilde, kolaj gibi teknikler ile karmaşık ama kendi içerisinde bir uyum yakalar halde düzenlenmeye başlamıştır. Tasarımlarda yapılan deformasyonlar hedef kitlenin dikkatini tek bir noktaya çekmek amacıyla kullanılmıştır. Çözüm odaklı düşünülen ve mutlaka bir konsept içerisinde şekillenen tasarımlar, tıpkı Modernizm dönemindeki gibi geçmişten referans almayı da sürdürmüştür.

Londra’da 1959 yılında açılan “İşte Yarın” adlı sergi ve bu sergide bulunan bir eser Pop sanatın başlangıcı kabul edilmiştir. Richard Hamilton, “Just what it makes today’s home so different, so appealing?” (Bugünün evlerini bu kadar farklı ve çekici kılan nedir?) başlıklı kolajını 1956 yılında sergilediğinde ve kataloğa soktuğunda, Londra’daki White Chapel Galeri, eserin altına “This is Tomorrow” (Bu yarındır) başlığını atmıştır. 20 farklı eser ve sanatçıdan oluşan bu sergi, çağdaş sanat eseri parçalarından oluşmaktadır. Bazı bağımsız grupların itirazı olmasın rağmen, İngiltere’de 1950’lerde Hamilton’un işleri Pop Sanatının oluşturulmasında başlangıç noktasını temsil etmiştir. Bu kolaj eserin sahibi olan Richard Hamilton, erozyona uğrayan toplumsal değerleri yermeye çalışmıştır. Pop Sanat terimi ise bu sergiden bir sene önce İngiliz sanat eleştirmeni Lawrence Alloway’in
“Sanat ve Kitle İletişimi” adlı makalesinde kullanılmıştır.

Kitsch, tüketildiğinde estetik bir etki yaratan ama herhangi bir sanat akımı kapsamında değerlendirilemeyen sanat ürünlerini kapsayan bir terimdir. Endüstrileşen Batı’da Almanlar Kitsch kavramına pek çok sanat ürününü dahil ederek tanımlarlar. Popüler olan, reklam amacıyla üretilmiş eserler, dergi kapakları, illüstrasyonlar, broşürler, ucuz romanlar (pulp fiction), çizgi romanlar, Hollywood filmleri, müzikaller, ... vb. pek çok ürün bu kavramın içerisinde ele alınmıştır. 

Op Sanatı, optik yanılsamalardan faydalanan bir sanat türüdür. Bu sanat alanının karakterize eden özelliklerin başında, soyut, zıt renklerden oluşan desenler
ve bunların göz yanılgısı yaratabilecek şekilde konumlanmasıdır. İzleyici sanatçının bu elemanları kullanarak yaptığı kurgusu ile, görüntünün hareketliliği, gizlenmiş nesnelerin varlığı gibi konuları kendi deneyimleri ile elde eder. Titreşim kalıpları, şişme ve deforme olma gibi göz yanılsamaları bu sanat eserleri incelenirken sıklıkla tecrübe edilir. Bu türden sanat eserlerinde izleyici optik efektin bir numaralı deneyimleyenidir. Eserle etkileşime girer ve aktif bir kullanıcı haline gelir.

Tasarımcının yaptığı işler arasında seri bir şekilde düzenlenmiş birbirini görsel anlamda destekleyen tasarım grupları önemli bir yer tutar. Erkmen’in tasarımlarında İstanbul Devlet Tiyatrosu için yaptığı afişler bu seri tasarımlarına en iyi örnektir. Türk tiyatro afişlerinde her sezon oynanacak oyunlar için yaptığı afişlerde birbirini devam ettiren görsel bir dili kullanmaya özen göstermiştir. Bu da afişlerin fark edilebilirliğini ve izleyiciler tarafından görüldüğü noktalarda tanınabilir hale gelmesini arttırmıştır. Kimi zaman oyunu tek bir imge ile kimi zaman geçmiş bir gazete haberinden yaptığı bir alıntı ile çağrıştırmayı seçen tasarımcı, kullandığı tasarım elemanlarının her birinin gerekliliğini düşünerek konumlandırmıştır.

1970’lerde Türkiye’de Pop Sanatı takip eden ve Pop Sanatın görsel özelliklerini taşıyan eserler veren sanatçılar olmuştur. Paris’te sanat eğitimini tamamlamış Altan Gürman Pop Sanatın farklı tekniklerini Türkiye’de uygulamaya çalışmıştır. Farklı formları Pop Sanat teknikleri (Kolaj… vb) harmanlayarak tamamen kendi stiline özgü çalışmalar ortaya koymuştur. Türkiye’de 70’li yıllarda Pop Sanat eserleri veren bir diğer isim Nur Koçak’tır. Sanatçının resim çalışmalarında Batı medyasında, dergilerde kullanılan kadın reklam objelerine dair kolajlar bulunmaktadır. Nesnelerin temel kullanım amacı “Fetiş nesneler” yaratmak üzerinedir. Yalın ve Pop sanatın temel amacına uygun sade bir anlatım yoluna giren sanatçı, fotoğrafların birer haz nesnesi olarak pazarlanmasını ve kadın adına toplum üzerinde yaratılan temel algıyı sorgular. Yine aynı dönemdeki bir diğer sanatçı, Özdemir Altan’dır. Makine ve insan konusuna eğilen sanatçı, eserlerinde tüketim kültürünün değiştirdiği insanı ele almıştır. İnsanın yaşama yabancılaşması kolaj hâlinde kompozisyon yapılmış makine parçaları ile sembolize edilmiştir.